English

Malu’i kita

Ngaahi fakatu’utamaki ‘oku malava ke hoko

Ngaahi polokalama/founga Pilamita

Ko e polokalama pilamita ko e taha he ngaahi founga kākā ‘oku ngāue΄aki ki hono tu΄uaki ‘o palōmesi ki he kakai ‘a e founga vave taha tenau ma΄u fakafoki ai ha pa΄anga lahi ‘i ha΄anau totongi/΄inivesi ha...

Coronavirus & Mo ho’o Malu mei hono Ngāue’aki e ‘Initaneti

‘I he tu’u he taimi ni, ko hono malu’i kitautolu, hotau ngaahi ‘ofa’anga, kaungame’a mo e kaunga-ngāue mei he coVid-19 (Coronavirus), ko e me’a mahu’inga taha ia ‘i he ‘atamai ‘o e kakai, ‘i hena, pea...

Ongoongo Loi

ʻI he kuonga ko ʻeni ʻo e ‘relatively ungoverned’ (‘ikai ke kei lava ke mapule’i fakalao) mitia fakasōsiale, ʻoku lahi ‘a e ngaahi senolo ongoongo kehekehe ‘i he ‘initaneti, mo ha ngaahi talanoa ʻoku siponisa,...

Fu’u totu’a ho me’a ‘oku ke vahevahe atu

‘Oku tokolahi angē ‘iate kitautolu ‘oku uesia ‘i he totu’a ko ia hono vahevahe atu ‘o e ngaahi fakamatala, ‘i he tokolahi ko ia ‘oku tau fakakaukau ki ai. Tatau ai pe, pe ‘oku ke vahevahe ha la’ita sai ‘a...

Fānau kei si’I moe hia kaka felave’I moe tekinolosia kihe komipiuta

Koe matu’utamaki koe kihe fānau iiki ‘oku nau nofo laulau houa he komipiuta pe ko e ‘tablet’ ‘I loto honau loki ‘oku ma’opo’opo hono lekooti pea kau ai e mo’ui lelei moe palopalema fakasōsiale. Ka ‘oku kau e...

Faka’aonga’i ‘o e Vausia/ Kaati Me’a’ofa (Gift Card) ‘i he founga ta’efaitotonu (Scams)

Ko e founga ta’efaitotonu ‘aki e vausia pe ko e kaati me’a’ofa, ‘oku hoko ia ki ha taha ‘e mamahi ai ‘i he taimi ko ia ‘oku fakaofi atu ai ‘a e kau faihia kākā ‘o fakaloto’i kinautolu kenau totongi honau...

Kākā’i e tukuhau

‘Phishinga emails’, ko ha founga ‘īmeili kākā, ‘oku pehē ko e 'oatu mei he ‘ofisi ‘o e kau ma’u mafai tukuhau, pea ‘eke atu ki ha totongi, pe ‘oku ne fakatokanga atu, ke ke ‘ilo ‘oku ‘i ai ha...

Ngaohi kovi’i ‘i he ‘initaneti

Kuo hanga ‘e he mitia fakasōsiale ‘o fakafaingofua ‘i ‘aupito ‘etau fetu’utaki, ke vave mo faingofua mo e famili, kaungame’a mo ha fa’ahinga taha pe, pea pehē ki he vahevahe atu ko ia ‘o e ngaahi me’a...

īmeili fakamanamana

‘Oku toe faka’ulia angē ‘a e lahi ‘o e fa’ahinga ‘īmeili ‘oku fa’u ke fakamanamana’i ‘aki e ‘reciepient’ (tokotaha ‘oku taumu’a ki ai e ‘īmeili), ke pehē, ‘e fakahā atu ‘a e hisitolia ko ia...

Me’a Lototaufehi’a

Lolotonga ia ʻoku ʻai ʻe he ʻInitaneti ke tau lava ʻo fetuʻutaki ‘i he founga ‘oku vave, faingofua pea mo ha falukunga kakai tokolahi ʻi he taimi tatau pe, ʻoku toe faingofua angē ai ke fakamafola ʻa e ngaahi...

Kakaa’i ‘o e Naunau Koloa

Kakaa’i ‘o e naunau koloa, ‘oku hoko ‘eni ‘i he taimi ‘oku fakatau atu ai pe mokesi ‘aki ai ‘a ho’o fale ‘e he kau hia kakaa ta’e ma’u ha’anau mafai ki ai. ‘A e koloa mahu’inga taha ko ia ‘oku ke...

Founga kākā ngāue’aki ki hono malu’i ‘o e me’alele

Motor insurance fraud’, ‘iloa ko e ‘ghost broking’, ‘oku hoko ‘eni ‘i he taimi ‘oku ‘pose’ ai ha kautaha pe ha taha fakafo’ituitui, ke pehē ko ha ‘insurance broker’(fakahoko fehokotaki ‘i he va ‘a e...

Ngāue’aki e Loyalty Card ki he founga kākā

‘Loyalty Schemes’ ‘oku ngāue’aki he ngaahi falekoloa, falemahaki, feitu’u fakafiefia, folau mo e kakai ‘oku nau ngāue ‘aki e kaati he nau pisinisi, ‘oku ‘ilo ia pea a’I kihe tu’unga ‘oku ne...

Ko hono lava ke toe ngāue’aki koe ‘i ha ngaahi ‘scams’ kehe

Ko kinautolu ko ia ‘oku nau mamahi ‘i he ‘investment scams’ (fakamole ki he ‘scams’), ‘oku nau toe laveangofua angē ki hono kākā’i kinautolu ‘i he ngaahi ‘investment scams’ kehe,  ‘scams’ ko ia...

Ngāue’aki ‘o e ‘initaneti ki hono poupou’i ‘o ha ngaahi fakakaukau fakatautoitoi, pe tui.

‘Oku lava ke fakahoko ‘a e ‘radicalisation’ ‘e ha ngaahi kulupu fakatautoitoi, pe ha ni’i hi fakafo’ituitui ‘i he ngaahi founga ko ‘eni: ‘face-to-face’ (fakataha fesiofaki fakatu’asino) ‘o ha fo’i...

Lekooti e talanoa telefoni ko e konga ‘o e sevesi

Kuo mapuna hake ha ngaahi uepisaiti ‘o ‘oatu e ‘call recording service’ (sevesi ki he feta’aki), ‘A ia ‘oku lava ke lekooti mo tanaki ho ngaahi telefoni ki ha kautaha pe, ke ke lava ‘o ngāue’aki ia ke...

Ngaahi tauhele ke totongi e memipa ke kau atu ki ha me’a fakakautaha

‘Oku hoko e ‘Subscription traps’ ‘i he taimi ‘oku te kau atu ai ‘i he ‘initineti pe telefoni ta’etotongi pe totongi ma’ama’a ‘o ha koloa, ‘o toki ‘ilo ‘oku loka’i koe ke ke totongi hokohoko ki ho...

Sauni Fakalielia

Ko e sauni fakalielia, ko ha founga ‘oku ngāue’aki ki hono ‘upload’ ‘o e ngaahi ‘ata ta’efe’unga ki he ‘initaneti – tautefito ki he ngaahi ta mo e vitioo – ‘o e ngaahi kaungame’a kimu’a ( pe...

Vahenga malōlō kākā

‘Oku mahu’inga ‘a e ‘pensions’, pea ‘oku fa’a hoko ia ko ha koloa ‘oku fu’u mahu’inga ‘aupito, ‘a ia ‘oku falala ‘a e kakai ki hono ngāue’aki, koe’uhi ke nau lava ‘o nofo fiemalie ‘i he...

‘Enisinia Fakasōsiale

Ko e ʻenisinia fakasōsiale ko e hala ia ki ha faʻahinga hia lahi kau ai ʻa e kākā mo e kaihaʻa. ʻOku ʻuhinga ia ki hono ueʻi pe kākāʻi ha taha ki ha ngaahi ngāue pau kau ai divulging fakamatala fakatautaha pe...

Fakamanamana’i ngāue’aki e me’afaita he komipiuta

Ko e Webcam blackmail ʻoku faʻa kau atu ai ʻa e kakai ʻoku nau fakataueleʻi ke toʻo e niʻihi, pe kotoa ‘a honau vala ʻi muʻa ʻi heʻenau ‘webcam’ (me’afata ‘i he komipiuta), pea toki  tala angē kuo ʻosi...

Fetu’utaki telefoni fakapa’anga ‘i he founga kākā

‘Telephone Banking Fraud’ ko e ‘scam’ ia ‘oku ‘alu pe ‘a e taimi mo e toe angamaheni angē hono ngāue’aki. ‘Oku kākā’i ‘e he   kau kākā ‘a e kakai ‘oku ueasia ‘i he ‘enau kākā, ‘aki ‘a e...

Uepisaiti Fietatau

Ko e ‘copycate websites’, ko e ‘uu uepisaiti, ‘a ia ‘oku nau ‘oatu e ngaahi sevesi mei he potungāue fakapule’anga, pe ko e pule’anga fakalotofonua, ka ‘oku ‘ikai ko e saiti fakalao ia, pea nau toe ‘oatu...

Ratting – Remote Access Trojans

‘Oku mahu’inga ‘aupito ke ke tokanga ma’u pe ke malu’i ho komipiuta pe mopaila mei he vailasi pe ‘spyware’ he ‘oku ke ngāue ’aki ia faka’aho ki ho’o ngāue fakafo’ituitui pe ngāue ‘oku mahu’inga ke...

‘Aho vahe Nō

‘Aho vahe ki he nō, ‘oku ‘oatu ai ke ke nō ha pa’anga si’isi’i ‘i ha vaha’a taimi nounou – ‘o kamata mei he ngaahi ‘aho si’i ‘o a’u ki ha māhina, kae ‘oua ke totongi ‘a e māhina hono hoko....

Muimui’i he ‘Initaneti

Ne ‘osi fa’a hoko pe ‘a e ‘stalking and harassment’ (muimui’i mo famalohi’i), ka ko e talu ‘a e kamata ‘a e ‘initaneti, mo e toe faingofua angē ke fakahoko mo toe fa’ata angē ki he ‘ekitiviti ‘oku...

Founga fe’ave’aki e pa’anga ‘a ia ‘oku toe fakapulipuli angē

ʻI kau faihia fekumi ki ha ngaahi founga lelei angē ʻo concealing ʻa e to ʻa ʻenau ʻekitiviti taʻe fakalao, ʻoku fakaʻau ke lahi angē hono fakaʻaongaʻi ʻo e paʻanga muling....

Founga ke ta’ofi ‘aki hono kaiha’asi e fakamatala ‘oku fakapapau’i ‘aki koe

Ko e ‘Identity Theft’, ko ha founga ia ‘oku faka’aonga’i ‘e he kau fai hia, ke fakahoko ‘aki ha ngaahi ‘ekitiviti fakahia, ‘o kau ki ai hono ngāue’aki ‘a ho’o hingoa mo ho’o famatala fakaikiiki ke...

Spam & Scam email

ʻOku fakatou hoko ʻa e ʻīmeili ko ha meʻangāue lelei ʻaupito ki he fetu’utaki pea mo ha founga ʻe lava ke fakaha atu ai ʻe he ngaahi kulupu fefakatau’aki fekauʻaki mo ʻenau koloa mo e sevesi fakamuimuitaha. Neongo...

Malu’i Fakalukufua

Fakafetongi ‘o e Windows 7

Kapau ‘oku ke ke ngāue ’aki e Microsoft Windows 7 ‘i ho’o komipiuta, ‘oku fiema’u ia ke ke mahino’i ‘oku ‘ikai ke toe ma’u ha tokoni fakangāue ki he ‘operating system’ kamata ia mei Sanuali 14 2020. Pea...

Digital Legacies

‘I he taimi ko ia ‘oku mate ai ha taha, ‘oku nau tukuatu ‘enau koloa mo ‘enau pa’anga ki he ‘beneficiaries’, ko ha taha memipa ‘i he famili, kaungame’a, pe ha taha ne nau toki fetaulaki, pe ‘favourite...

Fekumi ‘i he ‘initaneti

ʻI he fakautuutu ko ia e lahi ʻo e naunau fakamatala ʻi he ʻInitaneti, ʻe lava ke maʻu ai ha faʻahinga fakamatala pe ʻoku ke fie maʻu kae fekumi ‘i he misini kumi hangē ko e Google mo e Yahoo! ‘Ikai ngata pe ‘i he...

Tali e tu’utu’uni mo e founga.

‘I he taimi ‘oku te ngāue’aki ai ‘a e ‘initaneti, ‘oku lahi ‘a e taimi ‘oku fie ma’u ai ke ke tali ‘a e ‘Terms & Conditions’, kimu’a pea ke hoko atu ‘o fai ho fakatau, fakohoko me’a...

Totonu fakafo’ituitui

Ko hono tauhi ko ia ho totonu fakafo’ituitui ‘i he taimi ‘oku ke faka’aonga’i ai e ‘initaneti, ‘oku mahu’inga ‘aupito ke ke fakamama’o mei he ‘identity theft’ (kaiha’asi ‘a ho’o fakamatala pau) mo e...

Fakaʻaongaʻi Fakakomipiuta ʻi he Ngaahi Feituʻu Kakaí

Kuo hoko hono faka’aonga’i ko ia ‘o e ngaahi komipiuta, ‘smartphones’, pe ‘tablets’ ‘i he ngaahi fetu’u kakai, ko ha founga ia ‘oku angamaheni ki ai ‘a kakai, ‘o hangē ko e ngāue mei ‘api, pe ‘i he...

Lea Fakapulipuli

Ko ho’o ngaahi lea fakapulipuli ‘oku founga angamaheni ia ke fakamo’oni’i ‘aki ‘a hono fakapapau’i ‘o koe ‘i he taimi ‘oku ke ngāue ‘aki ai e ‘uu uepisaiti, ‘akauni ‘īmeili mo ho’o komipiuta (fou...

Founga malu ke ngāue ’aki ki he ‘initaneti

‘Oku hanga ‘e he ‘initaneti ‘o liliu e me’a lahi ki he founga ‘oku tau nofo ‘aki ‘etau mo’ui – ‘o malava ai ketau lava ‘o lau e ngaahi ongoongo, fiefie ‘i he ngaahi me’a fakafiefia, fakahoko e...

Keeping Activities Safe

Ngaahi uepisaiti ‘oku ne fokotu’u fakamatala atu, fekau’aki mo e fefakatau’aki

‘Oku ‘i ai e ngaahi uepisaiti na’e toki ‘osi fokotu’u ‘i he ngaahi ta’u kuo toki maliu atu, ‘a ia ‘oku ngāue’aki ‘e he kakai ke fekumi ki he kau fefakatau’aki mo vakai’i ‘e ngaahi me’a ke...

Kumi Ngāue

Kuo hoko ʻa e kumi ngāue ʻi he ʻInitaneti ko e founga manakoa taha ia ki hono kumi ʻo e ngāue. Neongo ia, hangē ko e ngaahi ʻekitiviti kotoa ʻi he ʻInitaneti, ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakatuʻutamaki pau ʻoku fie maʻu...

Me’a/Fakamatala ki he kakai lalahi pē

ʻOku lahi ha ngaahi fakatamaki ʻoku totonu ke ke sio ki ai ʻi he taimi ʻoku ke ʻaʻahi ai ki he ngaahi uepisaiti ʻoku ʻasi ai e meʻa ʻa e kakai lalahi. Ko hono ‘uluaki pē, ko e manakoa ko ia ʻo e ngaahi saiti pehee,...

Smart TV’s (Televisone ‘oku lava fetu’utaki ki he ‘initaneti)

Ko e Smart TV’s (‘iloa ko e Connected TVs) ‘oku fakataha’i ai e televisone mo e ‘initaneti. ‘I he taimi ko ia ‘oku fetu’utaki ai ki he ‘initaneti, ‘oku lava leva ke ke ngāue’aki ia ki he fekumi ha ngaahi...

eCards

Kuo hoko ‘a e eCards (‘electronic or online greeting cards’(ngaahi kaati fakafeʻiloaki fakaʻilekitulonika pe ʻi he ʻInitaneti)) ko  ha me’a manakoa ʻaupito ʻi he ngaahi taʻu siʻi kuo hili. ʻOku nau ʻoatu ha...

Founga malu ke tokanga’i ‘aki e ‘api nofo’anga totongi fakataimi

Ko e kākā ko ia ‘oku kau atu ki ai ‘a e ngaahi koloa koee ‘oku totongi fakataimi, ne ‘osi ‘i ai pe ia kimu’a pea toki lahi hono tu’uaki ‘o fakakau atu ‘i he ‘initaneti, pea ‘oku toe lahi angē ai ‘a e...

Founga malu ki he faikaume’a ‘i he ‘initaneti

Ko e ngaahi saiti ko ia ki he faikaume’a ‘i he ‘initaneti, ‘oku nau fakalele ‘aki ‘a e ‘traditional’ fakatauhoa ki he ‘initaneti, ‘o ‘ata ai ki he kakai ke nau fe’ilongaki ‘i he ‘initaneti, mo e...

Va’inga kumi monu’ia ‘i he ‘Initaneti

'Oku toe fakalalahi angē e manakoa ‘o e pele pa’anga ‘i he ‘initaneti ‘i he ngaahi ta’u si’i kuo maliu atu, pea ‘oku lahi mo e ngaahi saiti ke fili mei ai ‘a e kau ‘gamblers’ (taha fai peti pa’anga), Ko e...

Holiday & Travel Booking

 ʻI he taimi ʻoku ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ʻInitaneti ki he fekumi pe puka hoʻo holitei, pe ha ngaahi fokotuʻutuʻu kehe ki he fefonongaʻaki, kotoa ‘a mamani ‘oku faingofua ke ke a’u ki ai....

Keimi he ‘initaneti

Ko e lahi ‘o e ngaahi keimi fakakomipiuta ‘oku va’inga ‘aki ia ‘i he ‘initaneti mo ha kau va’inga kehe, pe ‘oku ngāue ’aki e ‘console’, komipiuta, telefoni to’oto’o pe fou ‘i he saiti ‘o e netiueka...

Webmail

Webmail, hangē ko e Hotmail, Yahoo! Mail pe gmail – pe ko ia ʻoku ʻomi ʻe ha niʻihi ʻo e ngaahi kautaha sevesi ki he ʻInitaneti – ‘o lava faingofua ai hono ʻīmeili ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi komipiuta kehekehe,...

Ko e fakamamahi΄i ‘i he vahaopé ‘o fakatefito ‘i hoto tu΄unga he sosaieti pē ko e tangata, pe fefine, pe ko e finemui etc.

Kuo hanga ‘e he initāneti ‘o liliu ‘etau founga fai ke ma΄u mei ai ha ngaahi fakamatala, ketau fepōtalanoa΄aki ai mo e tokolahi, fakahā ai ‘etau ngaahi ‘uhinga, fēvahevahe΄aki mo e ngaahi me΄a ‘oku tau fekuki...

Fakamatala ‘oku ‘ikai totonu, ‘oku ne takahala՛i mo ongoongo loi fekau՛aki pea mo e COVID-19

Kuo fakahoko ‘a e huhu malu΄i ‘o e COVID-19 ki he kakai tokolahi ‘o a΄u ki he pilioná ‘i mamani pea ‘oku kei fakautuutu pe ‘ene ‘alu hake ‘a e fika ki ‘olungá.  ‘I he ngaahi feitu΄u ‘oku lele lelei ai...

The Internet of Things

Ko e ‘Internet of Things (shortened to IOT)’ (Ko e ‘initaneti ‘o e ngaahi me’a) ko ha foʻi lea ʻoku faʻa fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻasino ʻoku fekauʻaki mo e ʻInitaneti, ka...