‘Oku hangē ‘oku ‘ikai ha fakangatangata ia ki he hia ‘oku fakahoko he kau kākā. Koe ‘enisinia fakasōsiale ‘oku fa’u ia ke ne fakaloto’i, ngāue’aki e loi fakangalingali ‘oku falala’anga hangē koe pangikē, pe potungāue pule’anga, pea taimi ni’ihi ‘oku fu’u ngali mo’oni koe’uhi ko e ngaahi fakamatala fekau’aki mo koe pe koho pisinisi kuo ‘osi ma’u ‘e he tokotaha kākā.
Ngaahi sipinga ‘o e ‘enisinia fakasōsiale
- Koe tali ki ha ‘imeili kākā ‘oku ha mai ‘oku mei he pangikē e kautaha pe kautaha kaati fakamo’ua, potungāue pule’anga, pe memipa ‘i a kulupu kautaha pe uepisaiti fakatau, ‘o fakahinohino’i koe keke muimui ki ha ‘link’ fehokotaki’anga ke ma’u ai ha ngaaahi fakamatala fakaikiiki fakapulipuli – angamāheni ʻaki ha lea fufū, PIN pe ha fakamatala kehe. ʻOku ʻiloa ʻeni ko e ‘phishing’
- ‘Ave ha fakaikiiki ki ha taha kākā ku telefoni ki ho kautaha ‘o tala ‘oku mei ho pangikē pe kautaha kaati fakamo’ua pe koe polisi ‘o fakatupu ai e palopalema.
- Tenau kole ke fakamo’oni’i ‘oku mo’oni e fakamatala ke solova ‘aki e palopalema. ‘oku ‘iloa ‘eni ko e ‘vishing‘.
- Te nau lava ‘o toe tukuatu ha kau ngāue ke tanaki totongi ngāue’aki e kaati pe ha lekooti, ‘iloa koe ‘courier’ kākā.
- Koe ma’u ha telefoni mei ha taha ‘oku ne tala ‘oku
- Fakafofonga fakalao tokoni ki ho komipiuta pe polokalama fakakomipiuta, ka e talaatu ‘oku ‘i ai e palopalema fakatekinikale. ‘Oku ‘asi mo’oni, ke homo ange ai ho fakamatala fakaikiiki ki ho’o komipiuta ke hū kia- lava heni ke kākā mo kaiha’asi ai ho fakamatala fekau’aki mo koe. E malava moe hu ki ho’o komipiuta ‘o ngāue’aki e netiueka, ke fakatupu ai e ‘malauea’.
- Me’angāue USB, kaati fa’o teita, CD-ROM/DVD-ROMs pe koe ngaahi me’angāue fehokotaki kehekehe pe ‘oku ma’u he malauea. ‘iloa ia koe ‘baiting’
- Ko hono ‘oangē ngofua ki ha taha faihia ke hū ki ho komipiuta, uepisaiti pe me’angāue fangofua ke to’oto’o.
- Faka’ehi’ehi mei he ‘enisinia fakasōsiale, ‘oua teke fakaha pe
Faka’ehi’ehi mei he ‘ohofi ‘enisinia fakasōsiale
- ‘oua fakaha e ngaahi fakamatala pe ngaahi fakamatala fakapa’anga kau ai ‘a e ‘usernames’, lea fufū, PINs, pe fika ID.
- Matu’aki tokanga ki he kakai pe kautaha ‘oku ‘oangē ki ai e totongi ngāue’aki e kaati ‘oku pau, pea ‘ikai ke nau fakahaholo e lea fufū. Manatu’i he ‘ikai ke hanga ‘e he pangikē pe koe kautaha mo’oni ‘o ‘eke ho lea fufū ‘I he ‘imeili pe telefoni.
- Kapau teke ma’u ha telefoni kole ki he fakamatala fekau’aki pau fakapulipuli, pea fakapapau’i ‘oku mo’oni ‘o ‘eke ‘enau hingoa kakato mo sipela ke tonu pea moe fika ke tā ki ai.
- Kapau ‘e ‘eke atu ‘e ha taha ke tu’usi e telefoni ka ke fetu’utaki ki ho pangikē pe kautaha kaati, ta ki fika ‘I ho pangikē siteitimeni pe ko ha faile mei ho pangikē – pe ‘i ho kaati – ‘ikai ko ha fika ‘oatu ‘e he tokotaha ne tā atu.
- ‘oua fakaava e ‘imeili faile pipiki ta’e ‘ilo ki ai.
- ‘oua lomi he ngaahi fehokotaki’anga ‘i he ‘imeili me ha feitu’u pe ta’e ‘ilo’i. Ka ke ngāue ‘aki e ‘mouse pointer’ ke fakaha hono tupu’anga, ʻa ia ʻoku fakaʻaliʻali atu ʻi he tuliki toʻohema ki lalo ʻo hoʻo komipiuta.
- ʻOua naʻa fakapipiki ha ngaahi meʻangāue tankai teita pe CD-LOMs/DVD-LOMS ki he ngaahi komipiuta kapau ʻoku taʻepau.
- ʻOku totonu ke ke tokanga maʻu pe mo ho kaungā ngāue/kau ngāue ki he kakai ʻoku nau kole ha fakamatala mahu’inga fakapaʻanga mei he kautaha pe ko ha fakamatala fekau’aki moe kasitoma ʻi ha faʻahinga founga pe, neongo ʻenau ngali mo’oni.