English

Founga Fakapangikē

‘Online banking’ fetu’utaki initaneti hangatonu kihe ‘ete ‘akauni ko ha founga faingofua ki he kau Pisinisi ka kuo pau kete malu’i ‘ete ‘password’ mata’itohi fakapulipuli pe ko ha’ate titeila ‘oku te ngāue ‘aki ‘ihe taimi ‘oku te fetu’utaki ai he initaneti mo ‘ete ‘akauni ke ‘oua na’a lava ‘ehe kau fai hia kaiha’a ‘o hu kihe ‘ete ‘akauni. Koe ‘uhi koe lahi e silini moe hohoko e ngāue’aki e fetu’utaki he initaneti ki he ‘u ‘akauni pangikē, kuo hoko ia ko e manakoa ke taketi’i ‘e he‘e kau hia kaiha’a.

Ko hono fakatu’utamaki

  • ‘Oku ala kākā’i koe pe ko ho kaungā ngāue ‘aki ha ‘phishing emails’ imeili faka’ai’ai pe koe ‘vishing telephone calls’ fetu’utaki telefoni ko hono feingai’i koe keke ‘oangē ho’o ‘password’ mata’i tohi fakapulipuli mo ho’o ngaahi titeila he ‘fake banking websites’ ‘u peesi loi faka pangikē pe ko ho’o fakamatala ki ha ‘bogus callers’ taha ‘oku ke pehe koe taha tonu ‘oku mo lea.
  • ‘Fraud or Identiy theft’ founga ta’efakalao pe kaiha’asi ho titeila ‘oku ‘ilo’i ai koe ‘oku mālava hoko ia ‘i he hu mai e vailasi kehe kehe pe koe ‘spyware’ polokalama tautoitoi oku tukuangē mai ‘ihe initaneti ke lava ai ‘e he kau fai hia kaiha’a ‘o hu ki ho’o ‘akauni Pangikē mo ala ki ha toe me’a fekau’aki mo koe ‘oku tuku ‘i loto ho’o komipiuta.

Founga malu ke fai’aki ho’o pangikē

  • Ko ho’o ‘Password’ mata’itohi fakapulipuli pe ko ha’o titeila fakapulipuli, ‘oku mahu’inga ke ‘oua na’ake tukuangē noa’ia ki ha taha ‘oku fetu’utaki mai he ‘imeili, telefoni pe koe tohi ‘oku ngali ‘omai mei ho’o Pangikē pe ko ha kautaha pisinisi fakapangikē neongo ‘oku ngali mo’oni koe ‘omai tonu mei ha kautaha. Ko e founga totonu fakapangikē he’ikai kenau ‘imeili pe telefoni atu ‘o ‘eke ho’o ngaahi titeila fakapulipuli ko’eni. Koe founga fetu’utaki ‘a e Pangikē ‘oku nau ngāue ‘aki ho hingoa kakato (‘ikai koe fakalangilangi ‘oe ‘Sir’ -tangata pe ‘Madam’ – fefine) pea tāimi e ni’ihi ‘oku nau fokotu’u mai ho puha meili pe koe konga e mata’i fika ko e ho’o ‘akauni. Kapau ‘oku ‘ikai keke fakapapau’i koe ‘imeili mo’oni ‘oku a’u taki mai mei he Pangikē pea ke feinga leva ki ho’o Pangikē ‘i ha toe founga ‘e taha.
  • Fakapapau’i ma’u pe oku ke ‘initaneti he netiueka ’oku malu ke fakahoko ai ho’o fetu’taki mo ho Pangikē. Kumi ma’u pe ‘a e fo’i lea koe ‘https’ ‘I he kamata’anga e tu’asila he peesi he ‘initaneti pea ‘oku totonu ke ‘asi moe ki’i loka ‘I he ‘browser frame’ ’elia e peesi koe ‘oku te taipe’i ai e tu’asila. Manatu’i, neongo, koe me’a ko ‘eni ‘oku ngali fakamahino mai ‘oku malu ho’o fetu’utaki moe ‘uepisaiti’ e Pangikē ka ‘oku ‘ikai koe faka’ilonga ia ke fakapapau’i koe ‘uepisaiti’ totonu pe ia ‘a e Pangikē. Kuo pau keke toe fakasio fakalelei e tu’asila pe‘oku tonu pea ‘oku kalama mo tonu e sipela pea ‘oku ‘ikai ke ‘asi ha fa’ahinga me’a ‘oku ngali kehe.
  • ‘Oku tonu pe keke toki fetu’utaki kihe ‘uepisaiti’ ho’o Pangikē ‘i ha’o fakahū e tu’asila ki ho’o ‘browser’ polokalama kumi he ‘initaneti pe koe ngāue ‘aki e tu’asila ‘oku ke ‘osi faka’ilonga’i pea tuku ‘ihe ‘bookmark’ feitu’u faka’ilonga ‘i he ‘ete komipiuta ke tonu e tu’asila fakapangikē.
  • Fakapapau’i ma’u pe ‘oku ngāue pea ‘oku fakaonopooni ho’o ‘antivirus/antispyware’ polokalama malu’i ta’ofi vailasi/tautoitoi ‘pea moe polokalama ‘firewall’ oku lele ma’u pe ‘i loto ho’o komipiuta ki mu’a pea ke fetu’utaki ki he ‘initaneti ki ho’o ‘akauni pangikē.
  • Ngāue ‘aki e ‘Password’ mata’i tohi moe ‘PIN’ fika fakapulipuli kihe ‘u ‘uepisaiti’ kotoa.
  • Ngāue’aki ‘a e ‘Strong Passwords’ mata’itohi moe ‘PINs’ fika fakapulipuli faingata’a. ‘Passwords’ mata’itohi moe ‘PINs’ fika fakapuipuli, ‘oku totonu ke ‘oua ‘e tukuatu noa’ia ki ha taha pe, tuku kehe ‘a e kakai ‘oku ‘osi ‘oangē ‘enau totonu ke nau ngāue ‘aki. ‘Oku totonu ke ‘oua ‘e tohi’i pe taipe’I ‘o tuku ‘i loto ha komipiuta pe ko ha telefoni to’oto’o.
  • Fakakaukau ke fokotu’u ha mafai ‘e ua kihe pangikē tautautefito kihe ngaahi fe’ave’aki pa’anga ‘oku ‘ova he limiti ‘osi fokotu’u ke ‘ilo ai e kākā.
  • ‘Ai ke mahino ki ho’o Pangikē ‘a e tu’unga ‘e iai e mo’ua ka ke mole tupu mei ha founga hia kaiha’a. Lau keke mahino’i e ‘Terms & Conditions’ tohi tut’utu’uni aleapau moe Pangikē pea kapau ‘oku ‘ikai keke fu’u mahino’i pea ke ‘eke kihe pule he tafa’aki pisinisi e Pangikē.
  • Kapau teke ma’u ha telefoni ‘o pehe mai koe ta mai mei ho Pangikē pe koha kautaha fakapa’anga pea kole mai keke ta fakafoki ange, teke ta fakafoki leva mei ha fika telefoni kehe pe teke tali ha minite ‘e 5 pea ke toki ta fakafoki atu. Koe kau ‘Fraudsters’ ‘oku nau tali toloi e telefoni he‘e ne ava mai ki ho’o laine, koe taimi ia ‘e kaiha’asi ai e ‘u fika ‘oku ‘asi ‘i he ‘caller display’.
  • Ka ke fakatokanga’i ha me’a kehe ‘oku ‘asi ngalikehe ‘i ho’o siteitimeni pea līpooti he vave taha.
  • Ta’ofi ho’o ma’u siteitimeni pepa ka ke lesisita he ‘Online banking’ fetu’utaki hangatonu kiho ‘akauni he initaneti pea seti ho telefoni ke ne fakatatangi mai ha hoko ha me’a ki ho ‘akauni. Koe siteitimeni pepa ‘oku faingofua hono ma’u ‘e ha taha.
  • Fakahū e Windows updates polokalama window fakamuimui taha.
  • Ta’ofi ‘aupito ho kaunga ngāue mei he fetu’utaki “Online banking” he initaneti mei ha komipita pe netiueka ‘i ha potu pe ‘o hangē koe ‘Internet Café’ fale ‘initaneti.
  • Tokanga ke ‘oua ‘e tu’u ha taha ‘shoulder surfer’ ‘o faka’asi mai mei ho tu’a uma ke siofi e me’a ‘oku ‘asi mai he ‘screen’ sio’atā ho’o komipiuta.
  • ‘Oua ‘e fakakaukau ‘oku malu ange e ngāue’aki e kipooti ‘asi mo ‘atā mai ‘I he komipiuta ‘i he kipooti ‘oku lava ala ki ai. (‘ikai hao mei he ‘ohofi ‘a e malauea ‘malware’). Oku faingofua ke na laveangofua ‘i he mahaki tatau fakakomipiuta.

Founga ‘e ua ‘oku ngāue’aki ke fakapapau’I ko koe

Lahi e ngaahi Pangikē ‘oku nau ngāue ‘aki e founga ‘e ua ke fakapapau’i koe. ‘Ikai koe lea fufū pe. Koe founga ‘e ua ko’eni ‘oku ngāue’aki ‘me’a ‘oku ke ‘ilo ki ai’ (hangē koe hingoa moe lea fufū) moe ‘ me’a ‘oku ke ma’u’ hangē ko ho’o kaati pangikē ala lau he misini kaati pe ko ha me’angāue fakatautaha hangē koe HSBC’s SecureKey. Koe fika fakapulipuli ko koe pe teke ‘ilo ki ai, pea ‘e kehekehe ma’u pe ‘i he taimi ‘oku ke ngāue’aki ai.

‘Oku toe ‘iai moe ngaahi polokalama malu’i meihe Pangikē ‘e lave ke tanaki atu

‘Oku ‘iai e ngaahi Pangikē ‘oku nau tuku mai ‘enau polokalama malu’i na’e fa’u pe ke malu’I koe he taimi ‘oku ke ngāue ‘aki ai e ‘online banking’ fetu’utaki ‘initaneti ki ho’o ‘akauni Pangikē. Oku tuku mai e polokalama ko ‘eni ‘I he founga ta’etotongi he neti kene malu’i e fe‘ave‘aki ho’o me’a faka-pa’anga ‘o fakalahi atu ki ho polokalama nomolo.

Ngaahi fakamatala ‘oku toe tanaki mai

Koe Pangikē kotoa ‘oku ‘asi e ‘online security information’ fakamatala malu’i ki ho’o ngāue ‘aki ‘enau ‘uepisaitis’ kau ai mo ‘enau tuku mai e ngaahi fakamatala fekau’aki moe ‘frauds‘ kākā. Kapau na’e ‘osi kākā’I koe pe na’ake kamata ke fakahoko ha hia kākā, līpooti ‘aki e vave taha ki he kau polisi.