Founga kākā

Fakatokanga kihe palopalema fakatu’utamaki ‘e ala hoko

• Fakamole kau ngāue pe kau ngāue aleapau ta’efakalao. Hangē ko ‘eni:
  • ‘ota koloa ke ngāue’aki fakatautaha
  • ‘ota ta’etotonu e koloa ke ma’u totongi ta’e fakalao mei he kautaha fakatau koloa
  • Totongi pisinisi sevesi ‘ikai ke ‘i ai ke ma’u pa’anga ta’e fakalao
  • Alea’I hono hikihiki e totongi mahu’inga ‘oe koloa ke ma’u pa’anga ta’e fakalao
• Fokotu’u kautaha kākā he ‘Fraudsters’ kau kākā ‘o ngāue’aki e hingoa kautaha mo’oni mo tali e ngaahi ‘ota ki he ngaahi koloa ‘ikai kenau ma’u.
• Kaiha’asi koloa he ‘initaneti ‘o fakafou e ‘ota ki he ‘server’ uepisaiti ‘o e kakai kākā
• Lesisita he kau kaiha’a e pisini ngāue’aki e tu’unga ma’olunga koe talekita he ngāue ‘I he founga kākā
• Ko hono kaiha’asi e ngaahi fakamatala, lekooti ‘o ha kautaha me he ‘rubbish bins’ polokalama tanaki ‘anga fakamatala ‘ikai toe fiema’u.
• Ko hono ‘ota ngaahi koloa ngāue ‘aki e ‘akauni loi pe ngāue’aki e kaati fakamo’ua kaiha’a
• Totongi ki ha kasitoma ‘oku fakamatala-loi fekau’aki mo ha koloa ne fakatau na’a ne ‘osi ma’u kae tala na’e ‘ikai ke ne ma’u pe ko ha koloa ku ma’u ka koe koloa ‘ikai na’a ne ‘ota pe tala loi ‘oku maumau.
• Ko hono fakafetongi mai e koloa ne fakatau atu ‘aki e koloa kehe.
• ‘Phishing’ ‘imeili faka’ai’ai mei ha taha pe kautaha ta’efaitotonu, ‘vishing’ telefoni faka’ai’ai mei ha taha pe kautaha ta’e faitotonu, pea moe ‘social engineering’ ‘enisinia fakasōsiale ‘oku ngāue ‘aki ki hono ‘ohofi koe pe koho kaunga ngāue ke ke fakaha e ngaahi fakamatala ke fakafaingofua’I ‘ae kākā.
• Ko ho’o ‘uepisaiti traffic’ ko e lahi taha ‘o e kākā nau ‘ahia e uepisaiti ‘oku fakafou kinautolu ia ki he ‘address’ tu’asila kehe ta’e ‘ilo ki ai.
• Ko hono kaiha’asi ‘e ha taha aleapau ta’efaitotonu pe ko ha taha fefakatau’aki kākā e ‘ID passes’ fakamatala kakato felave’i mo ha taha ke fakapapau’i koe tokotaha totonu ia, ‘passwords’ mata’itohi moe fika fakapulipuli, ‘private information’ fakamatala fakapulipuli fekau’aki mo ha taha.

Malu’i ho kautaha

• Toutou vakai’I ma’u pe ho ‘akauni pangikē moe ‘u lekooti ‘oku lesisita ‘aki ho kautaha ke ‘ilo ai e ngaahi fehalaaki.
• Fakatotolo ‘o fakatatau ho pangikē siteitimeni ki he siteitimeni ho kautaha kaati fakamo’ua ke ‘ilo ai ha fehalaaki pea fai ma’u pe.
• Fakalotolahi ki ho kau ngāue, kau kasitoma, ngaahi kautaha fakatau atu e koloa moe kautaha fengau’aki kenau līpooti ha ngāue ‘oku ngalikehe.
• Fakatokanga’I ange ‘u kautaha ‘osi lesisita honau hingoa ke ‘oua ‘e tatau moe hingoa ho kautaha. Tokanga ke ‘oua ‘e fehalaaki e sipela e hingoa ‘o e kautaha pe ko hono lesisita ha hingoa ‘oku ‘i ai hono ‘uhinga kehekehe.
• Haehae ‘ae pepa ‘oku ‘I ai e ngaahi fakamatala mahu’inga kimu’a pe ke toki faka’auha.
• Fa’u ha ngaahi fakahinohino mo ha ngaahi founga ngāue fakatautefito ki ha taha ngāue ki he kautaha te ne ngāue ‘aki e sisitemi hu koloa.
• Tokanga ke lau e ngaahi fakamatala fakaongoogo lelei, mo fakatotolo ke ‘ilo e ngaahi fakamatala fekau’aki mo ha taha ngāue pe ko ha kautaha ngāue aleapau.
• Ke fakatotolo’I e ngaahi lekooti fakamatala fekau’aki moe ngaahi fakamo’ua kehekehe ‘o e kasitoma fo’ou pea vakai’I pe ‘oku mo’oni ‘a e lekooti fakamtala ke lava fetu’utaki ai kiate kinautolu.
• Fetu’utaki ‘aki e vave taha ki ha kole totongi ke fakafoki ange e pa’anga ‘e he kasitoma.
• Fokotu’u ha fakangatangata pau ki he lahi e fakamo’ua.
• Fokotu’u e fakangatangata pau ki he lahi e pa’anga toho, pa’anga fe’ave’aki, pa’anga ‘oku totongi ngāue’aki e ‘akauni pangikē. Fakakaukau keke ngāue’aki e mafai ‘e ua ki he pa’anga toho, pa’aga fe’ave’aki, pe fa’ahinga fakamole fakapa’anga pe fakatatau pe ki ha’ate fakamo’oni ngāue’aki e fakamo’oni ‘a e tokoua ‘i ha sieke.
• Ki he kasitoma koe ‘oku ‘ikai ‘I ai hano hisitolia fakatau mo e kautaha, ke fakapapau’I ‘oku ma’u mei ai e totongi kimu’a pea ‘oangē ‘a e koloa pe kimu’a pea fakahoko e sevesi.
• Ke fakatotolo’I e ngaahi lekooti fakamatala fekau’aki moe ngaahi fakamou’a kehekehe ‘o e kautaha hu koloa fo’ou pehe pe ki he ngaahi kautaha fengau’aki fakapisinisi pea mo vakai’I ai pe ‘oku mo’oni ‘a e ngaahi lekooti fakamtala ke lava ‘o fetu’utaki ai kiate kinautolu.
• Kapau koe fakatau atu he neti, ‘oku tonu ke fakapapau’i e kau kasitoma fo’ou ‘aki e Address Verification Service pe Verified by Visa/MasterCard Secure Code. ‘Oku lahi pe ‘a e ngaahi kautaha tokonaki fakakomesiale pehe ni ki hono fakapapau’I ‘o e kasitoma.
• Fakapapau’I ma’u pe ‘oku ngāue pea ‘oku fakaonopooni ho’o ‘antivirus/antispyware’ polokalama malu’i ta’ofi vailasi/tautoitoi ‘pea moe ‘firewalls’ ko hono pule’i, filifili mo poloka e ngaahi teita ‘o fakatatau ki he ngaahi lao ‘oku fakapolokalama’I ki he komipiuta. Ke feinga liliu ma’u pe mo ngāue’aki e mata’itohi moe fika fakapulipuli ‘oku faingata’a. ‘E malava leva ke malu’I koe mei he ngaahi palopalema he ‘initaneti.

Kapau koho kautaha koe

• Fetu’utaki ‘o līpooti ki he kau Polisi.
• Fai leva ha’o feinga fakavave ke solova pe fakasi’isi’I e maumau ‘oku hoko ke fakasi’isi’I e maumau tatau ai pe pe ‘oku ngali ha’u mei loto pe ko tu’a e kākā ke kaiha’a e pa’anga.
• Kapau koe kakai ke kaiha’s e Pa’anga ‘oku fekau ‘aki mo ho’o ‘akauni Pangikē, fetu’utaki leva lihe Pangikē he vave taha.