Ko e founga ako ko ia ‘oku ‘aonga ko e taha ia ‘o e ngaahi me’a lelei ke fakapapau’i ‘aki ‘a e malu ‘i he ‘initaneti mo e fakafepaki’i ko ia ‘a e ngaahi ‘ohofi mei he kau fai hia, koe’uhi ko ha fehalaaki faingofua ‘o ha tangata – ta’e fie ‘ilo, ta’e fie ma’u pe ko e toe foki ki hono ‘ulungaanga kimu’a ‘oku ‘ikai ke taau mo e ngāue – ko taha ia ‘o e ngaahi tupu’anga angamaheni ki hono maumau’i ‘o e founga malu ‘oku ngāue ‘aki. ‘Oku fiema’u ia ki he kau ngāue ke nau ma’u ha ngaahi ‘ilo fakaemalu’i ‘aki ‘enau ngāue’aki ‘enau fa’ahinga ‘uhinga, ongo mo e fakakaukau kae lava ke nau fakahaaʻi ai ‘e nau ‘ulungaanga totonu.
Ngaahi taumu’a
Ko e taumuʻa ke ʻai e kau ngāue ke nau ʻulungaanga ʻaki hono ʻeke kiate kinautolu ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻeni pea ke nau anga ai– pea ke ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi tali ‘oku totonu:
- “Ko e ha e fakamatala fekauʻaki kautaha ʻoku ou lava ʻo maʻu?”
- “Ko e ha e ngaahi nunuʻa hono maumau’i ha me’a… ki he kautaha/kiate au? “
- “Ko e ha ʻa e ngaahi fakatuʻutamaki/maumau?”
- “Ko e ha e ngaahi founga mapule’i ‘oku lolotonga ngāue’aki?”
Founga ako
Ko e lea ʻiloa ko e: “I hear and I forget. I see and I remember. I do and I understand” a’ ia ʻoku moʻoni ʻaupito ia ʻi he taimi ʻoku felave’i ai ki he ‘cyber’ mo e malu’i ki he fakamatala ‘i he ‘initaneti.
ʻOku kehekehe pe ʻa e ngaahi founga te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ke fakahoko ʻaki ha founga ako ʻoku lelei. ʻE kehekehe pe ʻeni ʻo fakatatau ki he kautaha, ʻa e haʻofanga mo hoʻo ngaahi popoaki, ko ia kuo pau ke fakafeʻungaʻi ʻa e palani ki he ngaahi fie maʻu pau ʻa hoʻo kautaha. ʻOku totonu ke ke fetongitongi ʻi he ngaahi founga kehekehe, mahalo ko hono fakafeʻiloaki ha ʻelemeniti ʻo e fakafiefia, kae fu’u fiema’u ma’u pe ‘a e fengāue’aki.
- ʻE lava ke fengāueʻaki lelei ʻaupito ʻa e ako ʻoku fakatefito ʻi he loki ako pea mo ha ʻatakai angamaheni pea fakafiemalie ki ha kakai tokolahi – tautautefito kapau ko e faiako ʻoku femoʻuekina ‘i he’ene ngāue fakafaiako.
- ʻOku lelei ʻaupito ʻa e ako ko ia ʻoku fakatefito ki he komipiuta ki hono fakamamafaʻi pea lelei ki hono akoʻi ʻo ha ngaahi tefito’i topiki, ʻa ia ʻe lava ke fai faka kongokonga. ʻOku angamaheni ʻaki hono fokotuʻutuʻu ke maʻu ia ʻi ha taimi mo ha feituʻu ke feʻunga mo e tokotaha ngāue. ʻE lava foki ke kau ai mo ha ngaahi fengāue’aki fakangāue.
- ʻOku feʻunga ʻaupito ʻa e Roadshows mo e ‘presentations’ ke fakafeʻiloaki ʻaki ha kaveinga foʻou, pea ki he ngaahi kautaha ‘oku ‘i ai ‘enau ngaahi saiti kehekehe.
- ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi vitioo ha founga fakahinohino lahi ki he ngaahi tefito’i topiki kehekehe (ʻo hangē ko e YouTube).
- ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi pousitaa ha founga ‘oku lava ke sio ki ai mo fakamamafa’i e ngaahi tafa’aki.
- Ngaahi fakataha’anga/lunch & ako ‘oku lava pe ke ma’u ai ha ‘elemeniti sosiale, fiefia.
- Ko e ngaahi ‘imeili ‘oku malava pe ke ngāue’aki ki hono fakamamafa’i mo fakaafe’i e kau ngāue ki ha fakataha fakaako.
Taimi ke akoʻi aí
- ʻI he taimi ʻoku kau atu ai e kau ngāue ki he kautaha, ʻoku fie maʻu ke mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ki he maluʻi ʻa e kautaha mo e ngaahi founga angamaheni hangē ko e ‘loggin’ – ʻo hangē pe ko ʻenau lava ʻo hu fakatuʻasino ki he falengāue.
- Te ke lava ‘o ngāue’aki e ‘day-to-day’ founga fakamalu’i ko ‘eni fakaʻaho ʻi he hili pe ʻenau kau ako ki he fakalukufua ko ia ‘o e maluʻi.
- ʻE ala fie maʻu ʻa e ako ki he ‘Remedial’ mo e ngaahi fakamanatu fakakautaha fakalukufua mahalo pe ‘oku mahu’inga na’a hoko ha me’a fekau’aki mo e malu’i pe ko ha palopalema fakaemamani kuo hoko fakatu’upake.
- ʻOku mahuʻinga ke fakafo’ou e ako’i e kau ngāue fakataʻu (pe toe toutou fai angē).
- Te ke lava foki ʻo ʻoangē ki he kakai ʻa e uepisaiti ko ʻeni mo ha faleʻi maluʻi kehe ʻi he ʻInitaneti ki he he ‘ete ako pe ʻiate kita.
- ʻI he ngaahi meʻa takitaha ko ʻeni, ʻoku totonu ke kau ʻi he ako ha vakai fakalukufua ki he ngaahi ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ʻa e fakamatala maluʻi, kau ai ʻa e ngaahi fakamanamana mo e fakatuʻutamaki.
Founga kamakamata ‘aki ki hono ako’i e kau ngāue
- Ngaahi tuʻutuʻuni pau ki he kulupu, hangē ko hono fakaʻaongaʻi totonu ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni.
- Fakamatala angamaheni hangē ko e founga fetuʻutaki ki he ngaahi ‘servers’ ʻa e kautaha, liliu e lea fufuu mo e ala meʻa pehe.
- Ko hai ke sio ki ai ka fie maʻu ha tokoni pe faleʻi.
- ʻUluaki fakamaheni mo e ngaahi fakatuʻutamaki, hangē ko e ‘malware’, ‘hacking’, kaka, polokalama fakakomipiuta ‘piracy’, fakakinaʻi, maluʻi ʻo e fakamatala he ‘initaneti, maluʻi ʻo e naunau fakamatala.
‘Gene” maluʻi fakalukufua
ʻOku fehangahangai e kau ngāue fakapisinisi mo e ngaahi faingataʻa tatau pe mo e kau fakaʻaongaʻi ‘i ʻapi. Ko e tefitoʻi faikehekehe ʻe ala uesia ‘e he tokotaha ngāue ‘a e pisinisi fakalukufua, ka ʻoku fatongia ʻaki pe ʻe he tokotaha ‘oku ngāue ʻi hono ʻapi ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi ʻapi. ʻIkai ngata ai, ʻoku fehangahangai ʻa e ngaahi pisinisi mo ha ngaahi fakatuʻutamaki kehe mo ha ngaahi fakamanamana ʻoku fie maʻu ki ai ha ngaahi founga pau.
- Maluʻi ʻo e komipiuta mo e meʻangāue toʻotoʻo: founga ki hono ngāue’aki ‘o e polokalama fakafo’ou, fakalele ‘o e ‘firewall’, taʻofi ʻa e malware.
- Fakaʻaongaʻi ha ‘web browser’ ‘i he founga ‘oku malu, ta’ofi ‘o e ngaahi ‘pop-ups’, fakaʻehiʻehi mei he ngaahi uepisaiti kaka, vakai’i ko e e-commerce pe fefakatau’aki fakapangikee ‘oku ‘encrypted’ (fa’u ‘aki ha kouti fakapulipuli).
- Ngaahi palopalema faka’ulungaanga: malu fakaesino, ʻimeili loi, ‘phishing’, lea fakapulipuli, kaka mo e kaiha’asi ‘o e fakamatala ‘oku fakapapau’i ‘aki koe, founga ke fakaʻehiʻehi ai mei ai, meʻa ke ke fai, kapau ʻoku ʻi ai ha palopalema pe taʻepau fekauʻaki mo ha meʻa.
- Ngaahi meʻa fakapisinisi: ngaahi meʻa fekauʻaki mo e maluʻi ʻo e fakamatala, lao ki he ngāue maʻuʻanga moʻui, lao ki he aleapau, maluʻi e fakamatala pelepelengesi ‘a e kautaha pea fakaʻehiʻehi mei he polokalama fakakomipiuta pe mei he ‘piracy’ (ngāue’aki ha me’a ta’e ma’u ha mafai) kehe.