‘Ihe ngaahi keisi ‘e ni’ihi, koe konga ‘aonga pe ‘oe komipiuta ‘e fai’aki hono fakaava ‘oe fika-fakapulipuli (pin) ke lava hono totongi ‘oe kau faihia koe me’alomi mata’ifika. ‘E founga ‘e taha ‘oku tanaki mai he taimi ‘e ni’ihi koe tukuaki’i ‘oe ngāue ta’efakalao pe koha fakataataa fakalielia ‘oku loka’i he fofonga ‘oe komipiuta, ‘one fakatupu ai ha faingata’ia kihe kakai kuo fakamanamana’i ke nau ui tokoni kiha taha he ‘oku nau ongo’i maa pea koe me’a pe e fai ko hono totongi ‘ae pa’anga ‘oku ‘eke’i mai.
Koho’o ‘u komipiuta ‘e lava pe ke uesia ‘ehe polokalama kaiha’a fakamalohi (ransomware) ‘i ha’o ta’etokanga mo ho’o kaunga ngāue:
- ‘Ihe fakaava ha faile fakakaukau kākā ne fakapipiki (attachment) mai ‘ha meili.
- Pe koha fakaava ha fetu’utaki’anga ‘initaneti (link) fakatu’utamaki ‘iha meili, fetu’utaki tohi, polokalama initaneti fakasōsiale pe koha polokalama initaneti kehe.
- Pe koe hu kiha polokalama initaneti kuo uesia.
- Pe fakaava ha ‘u faile kuo uesia meihe ngaahi tuku’anga faile ‘oku tufaki ‘ehe ‘u peesi initaneti, hangē koe fetuku vave (HighTail) na’e ‘iloa kimu’a koe peesi tufa faile lalahi (YouSendit) pe peesi ngāue ‘oku faingofua ‘ene fetuku ‘ae ngaahi faile lalahi he initaneti (Dropbox).
- Fakaava ha fekau ‘oku tupu faka-‘otometiki pe ia kiha ngaahi fekau lahi (macros) kuo ‘osi uesia pe maumau ‘ihe ngaahi tohi ngāue (polokalama fa’u tohi – word processing, ngaahi tohi ilekitulonika faka-ngāue (spreadsheets).
- Fakahū ha USB kuo uesia hono ngaahi fatongia (hangē koe ngaahi me’angāue tanaki’anga fakamatala) memory sticks, external hard drives, MP3.
- Fakahū ha ngaahi CDs/DVDs kihe komipiuta.
Ngaahi fakatu’utamaki
- Koe ‘ikai pe kete toe lava ‘o ngāue’aki ‘ae ngaahi faile pe ngaahi fatongia faka-tekinakale ‘i loto he ‘u komipiuta kuo uesia.
- ‘Ikai pe ke toe lava kete fakaava ho’o ‘u faile moe ngaahi pe ngaahi fakamatala ngāue, neongo kuo ‘osi totongi ‘ae pa’anga na’e fiema’u.
Faka’ehi’ehi meihe polokalama kaiha’a pelekimeili
- ‘Oua teke tali ha fetu’utaki, pe teke lomi he ngaahi peesi fetu’utaki (links) ‘oku fa’o ai meili noa’ia pe koha ngaahi tu’uaki maumautaimi meihe ngaahi kautaha pe fa’ahinga ‘oku ‘ikai teke ‘ilo’i.
- ‘Alu pe kihe ngaahi peesi initaneti of sai hono ongoongo.
- Fokotu’u ma’upe ngaahi me’a fo’ou kihe polokalama komipiuta moe polokalama fakahoko ngāue – kau ai moe ngaahi sisitemi fakahoko ngāue – ‘ihe taimi ‘oku tukuange mai ai.
- Fakapapau’i ‘oku ke ngāue’aki ‘ae polokalama malu’i faka-’initaneti ‘oku pau mo fakafo’ou ma’upe.
- Fakahoko he taimi kotoa, ‘ae tuku mai ‘otometiki ‘ae ‘u me’a fo’ou, kae sai taha mei he naunau ‘aonga mei he ‘initaneti ‘oku fe’unga moe ngaahi fiema’u fakamalu’i ‘o ho’o kautaha, mo lava ke vave, faingofua ke a’u kihe teita ‘oku fiema’u.
‘Okapau leva ‘oku ‘iai ha polokalama kaiha’a pelekimeili ‘i ho’o ‘u komipiuta
- Ko hono fakatokanga’i moe ta’aki ‘oe polokalama ni moha toe polokalama initaneti fakatu’utamaki ‘oku hangē na’e fokotu’u ho’o ‘u komipiuta, hanga leva ‘o fufulu e sisitemi faka’auliliki ‘aki ‘ae me’angāue malu’i ‘oku fo’ou.
- Kapau kuo loka ha ‘u komipiuta ‘e ha polokalama kaiha’a pelekimeili, kumi ha tokoni faka-polofesinale meiha feitu’u falala’anga. Pea na’a moia, ‘oku malava pe ke ‘ikai toe lava ia keke toe ma’u mai ho’o ngaahi faile.