Malu’i fakaesino

Malu’i fakaesino ‘oku mahu’inga tatau pe ia hangē ko e malu’i ki he ‘initaneti ko hono malu’i ‘o e ngaahi komipiuta, me’angāue to’oto’o, pisinisi mo e kau ngāue mei he faihia mo e ngaahi palopalema kehe pe. Ko e peesi ko ‘eni ‘oku ne talanoa ki hono malu’i fakaesino ‘o e ngaahi naunau ngāue mo e teita ‘ikai ngata pe mei he kaiha’a, ka mei he ngaahi mole fakatupake, vela, tafea mo e maumau fakatu’utamaki.

Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko

Kaiha’asi ‘o e komipiuta/me’angāue to’oto’o mo e teita

Kapau ko ho’o komipiuta, ‘servers’, ‘tablets’ mo e ‘smartphones’ ‘oku ‘ikai ke malu’i fakaesino fakalelei, ‘e faingaofua angē ai ki he kau faihia ke ‘ikai ngata pe henau kaiha’asi e me’angāue, ka tenau hu mo kaiha’asi e teita ko ia ‘oku ‘i ai – pe kapau ‘oku nau lava pe ‘o hu ki ai. ‘Oku ke hanga ai pe ‘e ko e ‘o tukuangē atu ki mahaki kehekehe ‘o e ‘malware’ – ‘o ‘ikai ke fiema’u ki he hia ia ke hu ki he ‘initaneti. Ka neongo e ngaahi founga ‘i he ‘initaneti ko ia ‘oku ngāue’aki ‘e he kau hia, ‘oku kei faingofua angē pe kia nautolu ke hu ko ho’o sisitemi mo e teita ‘i he founga fakaesiono ‘i he lotofale ho kautaha, pe kaiha’asi ho ngaahi me’angāue.
Kapau ʻoku ʻikai malu feʻunga hoʻo fale fakapisinisi, ngaahi ‘api ‘ofisi pe ngaahi feituʻu kehe ʻoku tauhi ai e naunau fakakomipiuta, ʻoku ke tuku leva ʻa e hala ki he kau faihia kenau lava ʻo hu ki ai ʻaki ‘enau maumauʻi.
Kau faihia faʻa fakapuli foki ko ha ngaahi kautaha hu koloa – hangē ko ʻeni ko ha fakafofonga ʻenisinia pe fakafofonga ʻo e kautaha ʻuhila. ʻOku ʻikai fuoloa ki he kau faihia kenau aʻusia ʻenau ngaahi kaveinga ngāue kaka ‘i he taimi pe ‘oku kaka’i ai pe tohoaki’i hala ai koe pe ko e taha ‘o e kau ngāue. Ko e taha ‘eni ‘o faʻahinga ‘o e ‘social engineering’ (‘enisinia fakasosiale’).

(Teke lava ‘o ma’u ha toe fakamatala ki he founga malu’i ko ia ‘o e me’angāue to’oto’o ‘i heni).

Maumau fakaesino

Hangē pe ko e ngaahi me’a kehe i’ he pisinisi, me’angāue fakakomipiuta mo e me’angāue fehokotaki fetu’utaki mo e ngaahi founga fokotu’utu’u ‘oku nau laveangofua ‘i ha maumau mei he vela, tafea mo e maumau fakatu’utamaki. ‘Oku tonu ke ke tokanga ‘aupito ke malu’i kotoa kinautolu mei he ngaahi palopalema, pea ke ‘i ai ha’o palani ke hokohoko atu ‘aki e lele ho pisinisi, palani talaifaki ‘aki ki ho ngaahi teita ‘i ha fetu’u ‘i tu’a he kautaha pea fakapapau’i ‘oku fe’unga ho malu’i fakapisinisi ke totongi ‘aki e ngaahi mole fakaesino.

Founga ke tauhi ‘aki ho me’angāue ke malu

Ke loka’i ma’u pe e ngaahi matapa mo e matapa sio’ata
Ke lokaʻi ʻa e ngaahi lekooti ʻoku pelepelengesi ʻo kapau ʻe lava.
Ke ngāue’aki e uasi fakatatangi fakatokanga, mo ha ngaahi kouti make pe ki he tokotaha ngāue takitaha
Ke ‘i ai ha ngaahi pa pe papa malu’i ki he ngaahi matapa sio’ata laveangofua
Ngāue’aki e CCTV ke fakahehengi ‘aki e kau hia mo lekooti e ngaahi ‘ekitiviti hia.
Fakakaukau ke ke faka’aonga’i ha ngaahi uaea ‘oku loka’i ‘aki e ngaahi misini komipiuta ‘desktop’ mo e komipiuta fakafo’ituitui.
Tauhi ha me’angāue tamate’i afi ko ia ‘oku fe’unga ki he ngaahi me’angāue faka’uhilia, pea ofi ki ho komipiuta
Tokanga ki he founga ‘oku ke faka’auha ‘aki e naunau tene lava tu’uaki atu ‘oku ‘i ai ho me’angāue fo’ou
Talanoa ki ho kautaha malu’i pe ‘ofisa faka’ehi’ehi mei he hia fakalotofonua ki ha toe fale’i malu’i kehe.

Kau ‘a’ahi ki ho’o pisinisi:

Tokanga ki he mafai ‘oku ‘oangē ke hu ‘aki ‘e ha kau ʻaʻahi, pea ke ʻave kinautolu ki he feituʻu ʻoku feʻunga ke nau ‘i ai.
Tokanga ke vakai’i mo fakatotolo’i e kau ngāue aleapau mo e kau ngāue tokoni
Fakangatangata ʻa e hu ki he ngaahi feituʻu pelepelengesi, hangē ko e ngaahi loki ʻo e ‘server’, pe ko e lekooti ‘o e HR.
Poupou’i e kau ngāue ke fakafepaki’i ‘a kinautolu ta’e’ilo’i pe ko hai, ‘oku nau ‘alu holo ‘i he ngaahi feitu’u malu ta’e ‘i ai ha taha ke ne ‘ave holo nautolu.

Toe ngaahi fakamatala fala’ei ki ha taha ‘oku ne ngāue’aki e ‘laptop’ & ‘smartphone’

ʻOku totonu ke tauhi ʻe he kau ngāue ʻa e ngaahi device toʻotoʻo mo kinautolu ʻi he taimi kotoa pe. ʻI he taimi ʻoku taʻetokangaʻi ai – hangē ko ʻeni ʻi ha loki he hotele pe loki fakataha– ʻoku totonu ke nau fufuuʻi pe lokaʻi fakaesino kinautolu. ʻOku totonu foki ke ʻave nima pē kinautolu ʻi ha vakapuna pe faiako.
ʻOku ʻikai totonu ke teitei tuku ʻa e komipiuta, tablets mo e smartphones ʻi ha nofoʻanga meʻalele. Naʻa mo e taimi ʻoku ʻi he meʻalele ai ʻa e fakaʻuli, ʻe lava pe ke tuʻu laveangofua ʻenau meʻangāue ʻi he taimi ʻoku tuʻu maʻu ai (hangē ko ʻeni, lolotonga e tauʻanga meʻalele pe ʻi he ngaahi maama ʻo e meʻalele).
ʻOku totonu ke fai ʻe he kau ngāue ʻoku ʻi ai ʻenau tablets mo e smartphones honau lelei taha ke ʻoua naʻa nau fakaʻaliʻali ʻi he taimi ʻoku nau mavahe ai pea fekauʻaki mo e fakautuutu hono kaihaʻasi robberies, pea taimi ʻe niʻihi ʻoku kau ai ʻa e fetaʻaki fakaesino.
Fakapapauʻi ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe hoʻo kau ngāue foʻi molu tangai ke toʻotoʻo ʻaki ʻenau komipiuta toʻotoʻo, pea mo e feituʻu ʻe lava ai, tablets. ʻOku lahi ha ngaahi komipiuta ʻoku maumauʻi pe ʻi hono ʻave kinautolu.

Servers & founga fokotu’utu’u ‘aki e IT

Ke tahu ‘e naunau ki he servers mo e netiueka ‘i ha loki ‘oku loka mo lava mapulei’i e hu ki ai
‘Oku malava pe ke malu’i ‘aki e ngaai loka tautaha ‘a e ngaahi tanaki ‘anga ma’engāue mo e kapineti ki he server mo e netiueka.
Fakata’engāue’i e ngaahi ‘network ports’ ‘oku ‘ikai ke ngāue’aki.
Ke ‘ilo e feitu’u ‘oku ‘i ai e ngaahi me’angāue ke fakasi’isi’i e ngaahi maumau ka hoko ha vela, tafea mo e kaiha’a.
Tauhi ha me’angāue tamate afi ‘oku fe’unga ke ngāue’aki ki naunau faka’uhila, ‘o ofi ki ho’o me’angāue.

Lekooti ‘o e ngaahi tatau fakapepa

Faka’aonga’i e kapinati ‘oku lava ke loka.
Tauhi ki he ngaahi tu’utu’uni ki hono founga ke faka’auaha.
Ngāue’aki ha tu’utu’uni mahino ki he kau ngāue ke loka’i e ngaahi me’a fakapepa pelepelengesi ‘a e pisinisi kapau ‘oku ‘ikai ke nau ngāue ki ai.
Poupou’i ‘aki nautolu ‘oku ngāue’aki e ngaahi misini paaki, misini fe’ave’aki pepa, misini pulusi paaki mo e ngaahi me’angāue ko ia ‘oku lava ‘o fai e ngaahi me’a kehekehe kenau piki ‘enau me’a fakapepa he taimi pe ‘oku ma’u ai.

Me’angāue kuo ‘osi kaiha’asi pe ‘osi mole

Kapau te ke ‘ilo ki ha lea fakapulipuli ‘oku tanaki ‘i ha me’a fakapepa ne kaiha’asi me ‘i ha PC pe laptop kuo mole, pe ko e puha ‘manatu’i e lea fakapulipuli’ he uepisaiti ‘oku maaka’i, fakapapau’i ‘oku fai e liliu ki he ngaahi lea fakapulipuli ‘aki e vave taha ‘osi ko ia ‘a e kaiha’a pe mole
Fakaha ki he kau polisi mo ke tanaki ha fika faka’ilonga ‘o e hia pe ko e mole ki hono muimui’i ‘amui mo ngāue’aki ki ha taumu’a malu’i.

Ke fakasi’isi’i e palopalema mei he kaiha’a pe mole

Hiki katoa e ngaahi fika faka’ilonga ‘aki e ngaahi naunau me’angāue IT ke fakafaingofua’i ‘aki hono lipooti kapau ‘oku kaiha’asi.
Ke faka’ilonga’i e ngaahi komipiuta mo e ngaahi me’a mahu’inga kehe
Tauhi e lekooti ‘o e ngaahi ta ‘o e kotoa ‘o e ngaahi me’angāue ko ia ‘osi paaki pea loka’i ‘i ha feitu’u malu
‘Oua te ke tanaki e lea fufu ‘i ha komipiuta pe
Fakapapau’i ko e komipiuta ‘oku ma’u he malu’i fe’unga
Hiki talifaki ha tatau ho komipiuta ( Sio ki he Talifaki ki ha toe ngaahi fakamatala)