Malu’i koe meihe ngaahi fakatu’utamaki ‘oku toi mai he meili faka’ilekitulonika (email.)

Koe ngaahi palopalema e hoko

Koe meili taumu’a kākā

Koe ngaahi meili ne fa’u ‘ehe kau kākā ke ‘asi mai koe ha’u meihe ngaahi pangikē, ngaahi kautaha credit card, ngaahi potungāue fakapule’anga, ngaahi peesi fakatautuki he initaneti moe ngaahi feitu’u falala’anga kehe. Teke ma’u ‘ae ngaahi meili ta’epau koeni meihe ngaahi polokalama meihe feitu’u pau hangē koe Microsoft Outlook, pe fou mai he ngaahi peesi initaneti maheni hangē koe gmail, Hotmail, Yahoo! Mail, pe koe fakahū mai pe ’e ho’o kautaha initaneti (ISP).

Koe ngaahi meili faka’ilekitulonika taumu’a kākāa (phishing) ‘oku feinga ke tauhele’i koe keke fai ‘ae ngaahi me’a koeni:

• Lomi’i ‘ae peesi fehokotaki’anga (link) keke hu ai kiha peesi initaneti loi (hoax) ka ‘oku fotunga mo’oni ‘ene ‘asi mai, ‘oku ne fiema’u mai ke tukuange ‘ae ngaahi fakamatala fakapulipuli pe ‘oku ‘osi akasia ‘ae peesi loi ‘ehe polokalama initaneti tautoitoi (malauea) kene kaiha’asi ‘ae ngaahi faile mahu’inga mei ho’o komipiuta.
• Fakaava ha faile-fakapipiki (attachment) oku toi mai ‘ha ‘imisi ‘oha faile falala’anga hangē koha tohi pe .exe file, ka ‘oku uta mai ai ‘ae polokalama initaneti tautoitoi.

Koe ngaahi meili ‘ilekitulonika kākāa (Phishing emails) ‘oku ne faka’asi pe toi mai ‘ihe ngaahi ‘ulungaanga tatau, ka ‘ihe tupu ‘ae ‘ilo faihala ‘ae kau kaiha’a faka-initaneti (fraudsters) o vakavakaua moe ‘enau ngāue’aki ‘ae tekinolosia fo’ou, ‘e ‘ikai toe ‘asi mai ‘ae ngaahi to’onga fakatautoitoi koeni. Tenau ngāue’aki leva ho’o pisinisi pe koho hingoa totonu moe tu’asila.

• Koe tu’asila ‘oe meili ’ilekitulonina ‘e ki’i kehe leva ‘ene ngāue’aki mai ‘ae peesi initaneti falala’anga ‘oe ngāue’anga.
• ‘E tukuange mai leva ‘ae meili ilekitulonika meihe tu’asila kehe ‘aupito pe koha polokalama meili (webmail) tau’ataina.
• Mahalo he ‘ikai ke ngāue’aki mai he meili ho hingoa totonu ka ‘e fakafou mai ‘iha founga fakafe’iloaki ta’efakatapau hangē koe ‘si’oto ‘ofa’ kaunga ngāue (customer).
• ‘E fa’a ngāue mai ‘aki ha sipela hala’i pe fakamatala ‘oku ‘ikai kalama lelei.
• ‘E ngāue’aki mai ha fekau fakavavevave, hangē koha fakamanamana ka ‘ikai teke fai ‘ae fekau koeni ‘e tu’usi ho’o leva ho’o ‘akauni initaneti.
• ‘E fakahū mai ha peesi initaneti fakafehokotaki’anga (link) ‘iloa mo mahu’inga. ‘E fokihi ‘ae me’a kotoa ke fotunga tatau tofu pe moe peesi kuo fili kihe ngāue hala koeni, ka ‘e ‘iai pe ‘ae ki’i faikehekehe ‘e ‘asi, pea ‘e mahino lev koe peesi initaneti kehe.
• ‘E fiema’u mai ke ‘oangē ‘ae fakamatala fakaikiiki fekau’aki mo koe hangē koe hingoa ngāue (username), lea-fakapaasi (password) pe koe fakaikiiki ‘oe me’a faka-pangikē.
• Na’e ‘ikai ke ke ‘amanaki ‘e ma’u ha meili ‘ilekitulonika mei he ngāue’anga pe ‘ofisi koeni ‘oku ‘asi ne fou mai mei ai.
• Koe fotunga kakato ‘oe meili ‘oku fa’o ia he imisi ka ‘oku ‘ikai koe fotunga angamaheni ‘oe faitohi. Koe imisi ‘oku fa’o kihe peesi fehokotaki’anga (link) kiha peesi initaneti loi.
• ‘Oku ‘iai ‘ae ngaahi meili fa’u he founga kākāa tenau ‘oatu ha fakatokanga hangatonu kiate koe ‘oha vailasi (virus) keke ta’ofi ‘ene ‘ohofi ho’o komipiuta ‘aki ha’o Fakaava ha peesi fakafehokotaki (link) pe Fakaava ha polokalama ‘oku fakapipiki mai he meili ke ne malu’i koe.
• Pea moha meili pe mei ha feitu’u falala’anga ‘e ma’u hake ia koe meili fa’u kākāa ‘okapau kuo ‘osi hu ta’efakamafai (hacked) ka kau faihala ia kihe akauni koia.

Faka’ehi’ehi meihe meili fa’u kākāa

• ‘Oua teke fakaava ha meili fakapipiki (attachment) mei ha feitu’u ta’eta’epau.
• Ka ‘oku ke ta’epau’ia, fetu’utaki kiha tokotaka pe feitu’u pisinisi ‘oku pehe ne ha’u mei ‘ai ‘ae meili.
• ‘Oua teke vave ke lomi ‘ae ngaahi peesi fetu’utaki’anga (link) ‘oku ‘omi he ngaahi meili ilekitulonika ‘oku ‘ikai ‘ilo’i hono hu’unga. Koe me’a ke fai, koe le’ei ‘ae keesa (mouse cursor) ke tu’u tonu he peesi (link) he ‘e ‘asi mai ai ‘ae feitu’u mo’oni na’e hau mei ai, ‘e asi mai he tuliki to’ohema ‘i lalo ho’o komipiuta (screen). Tokanga ‘aupito, ‘okapau ‘oku faikehekehe mei he lea ‘oku ‘asi mai ‘ihe peesi fetu’utaki ‘oku ha he meili.
• ‘Oua teke fetu’utaki kihe ngaahi meili ‘ilekitulonika meihe ngaahi peesi initaneti ‘oku ta’e fakapapau’i.
• ‘Oua teke fai ha fakatau, pe foaki ha pa’anga ‘ofa kiha kautaha ta’efakatupu koloa (charity) ‘i ha’o tali ha fetu’utaki mei ha meili hu’u mei ha tu’uaki (spam).
• ‘Oua teke fetu’utaki ki ha tohi (email) ‘oku ‘ikai ke mahu’inga.
• ‘Oua teke kaniseli ‘ae ngaahi meili ‘ilekitulonika ‘oku ke tui koe
• Hu mai he founga kākāa. ‘E malava ke hoko leva ia koe peesi initaneti loi. Vakai’i ma’u pe ‘ae ngaahi ‘aitemi motu’a mo ta’efiema’u ho’o lisi he meili na’a ‘oku ‘iai ha meili mahu’inga ‘oku hee kiai tupu mei ha fehalaaki.
• ‘Okapau teke ta’efalala kiha meili ‘oku hu mai, pea ke vakai kihe lisi ‘oe ngaahi meili ‘oku feinga hu fakamalohi mai he initaneti (spam) moe ngaahi meili feinga kākāa (scam) ‘oku faka’asi mai ‘ehe ngaahi polokalama initaneti ‘ihe ‘enau ngaahi peesi.
• Koe lahitaha ‘oe ngaahi polokalama komipiuta moe fa’ahinga ‘oku nau faka’aonga’i ‘ae meili ‘ilekitulonika ‘oku fakakau mai ai ‘ae me’asivi kene to’o ‘ae ngaahi meili ta’e’aonga mo ta’epau. Tokanga ma’u pe keke hanga ‘o fakamo’ui.
• Koe lahi taha ‘oe ngaahi me’asivi koeni ‘e lava ‘o seti kene filifili pe ‘ae meili ‘oku fou mai meihe ngaahi peesi falala’anga pea ta’ofi ‘ae ‘u peesi ta’efalala’anga ke ‘oua lava ‘o hu mai.
• ‘Iho’o fili leva ha akauni meihe ngaahi peesi-meili ‘ilekitulonika hangē koe gmail, Hotmail moe Yahoo! Mail, tokanga’i keke fili ‘ae taha ‘oku ‘iai hono me’asivi meili ‘oku mo’ui ma’upe.
• Koe lahi taha ‘oe ‘u polokalama malu’i ‘oe initaneti ‘oku ‘omi ai ‘ae me’asivi kene ta’ofi ‘ae ngaahi tu’uaki (spam) ‘oku hu mai ai ‘ae ngaahi ngāue kākāa.

Meili ‘Ilekitulonika fakaveve (mo ta’e’aonga)

Koe kongalahi ‘oe email ‘oku tukuatu kihe initaneti he ‘aho kotoa pe koe tufa tavale ‘oe ongoongo maumau taimi mo ta’e’aonga. Koe kongalahi ‘oe ngaahi ongoongo ko ‘eni, ‘oku tufaki ‘ihe taumu’a ke tohoaki’i ‘ae kau ‘a’ahi kihe ngaahi peesi initaneti faka-maketi (Sales Websites), ka na’e ‘ikai ke fa’ufa’u ke ma’u mai ai ha pa’anga he founga ta’efakalao (defraud), pe ko hano fakatupulaki e fe’au’auhi (CTR) he maketi ‘ihe ‘initaneti, ‘e fakataataa’aki ‘ae ngaahi me’a koeni:

• Koe tu’uaki, hangē koe holoki e totongi faito’o he laine initaneti, peesi kihe kakai lalahi, faikaume’a moe va’inga fakatupu pa’anga.
• Feinga tu’umalie founga vave moe fokotu’utu’u ngāue ke fakahoko ta’efakalao mei ‘api.
• Ngaahi fakatokanga vailasi (virus) loi.
• Ngaahi kole tokoni loi ma’ae tukuhausia (charity).
• Ngaahi meili seini (chain emails) ‘oku ne faka’ai’ai ke tufaki kihe kakai felave’i tonu he ‘e ma’u ai ‘ae monu’ia

‘Oku puke ‘ehe faka-mofele tohi ‘ae lisi ‘oe ngaahi meili-faka’ilekitulonika ‘aki ‘ae:

• Ngāue’aki ‘ae polokalama initaneti faka’otometiki.
• Faka’ai’ai koe hu ‘enau ngaahi peesi initaneti kākāa.
• Hu fakamalohi kiha ngaahi peesi initaneti mo’oni ke ma’u mai ‘ae ‘u me’a mahu’inga fekau’aki moe tokotaha ‘oku ‘a’ana ‘ae peesi.
• Fakatau mai ‘ae naunau fakapulipuli fakafo’ituitui meihe ngaahi peesi initaneti ta’efakalao.
• Faka’ai’ai koe keke muimui kihe ngaahi peesi initaneti fa’ufa’u kaakaa ‘o faka’asi ia ai ko ‘ete peesi initaneti ‘oku ne fakahoko e ngāue koe fufulu ‘ae ngaahi meili ta’e’aonga.
• ‘Iho’o tukuange atu ‘ae meili ‘ilekitulonika kihe ngaahi fehokotaki kotoa he tu’u’anga meili cc, kae ‘ikai koe tu’u’anga meili bcc, pe fakafolau hangatonu ‘ae ‘u meili koeni te’eki to’o ‘ae tu’asila meili kimu’a ‘oku kei pipiki kihe meili kuo ‘ave.

Koe hono tali pe ha meili kiha peesi ‘oku tufa tavale mei ai ‘ae tu’uaki ta’e’aonga (spam), ‘e ‘ilo leva ‘ehe kau fa’ufa’u ‘oe peesi koeni ko ho’o akauni meili initaneti ‘oku mo’ui.

Koe malu ‘ae sisitemi meili (webmail) ‘ilekitulonika

• Ngāue’aki ‘ae tokoni faka-ngāue meihe sisitemi meili ‘ilekitulonika ‘ae ngaahi kautaha ‘iloa mo falala’anga.
• Fakamo’ui ho’o me’a-ngāue sivi meili ta’e’aonga pe teke hiki ‘o ngāue’aki ha kautaha ‘oku ‘iai ha’anau me’a-ngāue pehe.
• Fili ha lea-fakapulipuli malohi ke fakaava’aki ho’o peesi meili ‘ilekitulonika.
• Tamate’i ma’upee ho’o sisitemi meili ‘ilekitulonika he ‘osi ho’o faitohi he initaneti, ka ‘oku ‘ikai ke fai‘aki pe hono tapuni ‘ae polokalama pe koe tamate’i ‘oe komipiuta.
• Fakahoko kihe initaneti ho’o sisitemi meili ‘ilekitulonika ‘ihe taimi ‘oku malu ai ‘ae fehokotaki (‘oku faka’asi mai ‘ehe faka’ilonga-loka ‘oku ha ‘i lalo he tuliki mata’u ho’o polokalama moe faka’ilonga tohi koe ‘http://’ ‘ihe kamata’anga ‘oe tu’asila he peesi initaneti). ‘Okapau ‘oku ‘ikai malu ‘ae polokalama pea ke tokanga ke ‘oua teke tukuatu ha meili e ngalingali ‘e lava ha ai pe tene fakaava ha faingamalie ke ‘ilo ai ‘ae fakamatala ‘oku faka-pulipuli’i.
• Matu’aki tokanga ‘aupito kihe me’akehe ‘oku fakapipiki mai he ‘u meili ‘ilekitulonika ‘oku ha’u meihe ‘u feitu’u ta’epau. ‘Oku ‘iai ‘ae ngaahi sisitemi meili ‘initaneti ‘oku ‘otometiki pe ‘ene sivi ‘ae ngaahi tohi fakapipiki (attachments) ke ma’u ‘ae ngaahi polokalama kākāa ‘oku toitoi mai ai.
• Fakapapau’i ‘oku ke faka’aonga’i ‘ae polokalama malu’i
  lelei mo falala’anga moha polokalama holisi-malu (firewall) ‘oku ‘osi fakahū mo ngāue lelei.

Malu’i ho’o ‘u meili motu’a

‘Oku te’eki fakakau heni ha malu’i meihe fakatu’utamaki mei he ‘initaneti, kae manatu’i koe sisitemi meili ‘initaneti ‘e ni’ihi te nau faka’auha ‘ae meili motu’a ‘okapau ‘e ‘ova hono lahi he ngata’anga kuo vahe’i atu ke tanaki ai ho’o meili. ‘Okapau ‘oku mahu’inga ho’o meili ‘oku tanaki. Pea ‘e sai ange keke ngāue’aki ha tanaki’anga meili totongi he initaneti, pe ngāue ‘aki ha sisitemi meili ‘ilekitulonika ‘oku ‘ikai fakangatangata ai ‘ae lahi ‘oe meili ‘oku te tauhi. Koe ngaahi kautaha ‘e ni’ihi ‘e malava kenau to’o faka-taimi pe ‘e nautolu ho’o akauni ‘iha taimi pau tatau ai pe ‘oku ‘ova ‘ae meili ‘oku tanaki he lahi ‘oku ngofua.