Neongo ia, ko e ngaahi lelei lahi ʻo e ngāue toʻotoʻo ʻoku fetaulaki ia mo ha ngaahi fakatuʻutamaki pau – lahi ko e tupu mei he ‘uu fatongia fakakomipiuta.
Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko
- Mole fakaesino pe kaihaʻasi ʻo e ngaahi me’angāue toʻotoʻo – ʻikai ngata pe ʻi hono fetongi ka ʻoku ne maumau’i ʻa e fakamatala teita ʻi he meʻangāue.
- Malware – ʻikai ngata pe ʻi hono fakapalopalema’i ʻo e meʻangāue, ka ʻoku fai tatau pe ki he ngaahi meʻangāue kehe ʻoku ne fakafehokotaki (kau ai ʻa e ʻimeili) pea mo e kotoa ‘o e fa’unga IT mo e malu ko ia ʻo hoʻo ngaahi founga fakapisinisi pea mo e ngaahi fehuʻaki fakapaʻanga. ʻE lava ke hoko ʻeni ko ha ola mei he download ʻo e ngaahi ‘phishing email’ (‘imeili faka’ai’ai ‘i he founga kaka), ʻaʻahi ki he ngaahi uepisaiti kuo ‘osi uesia pe ko e download e ngaahi ‘Apps’ (polokalama) kuo uesia.
- Maumau ki he ngaahi malu ʻi he ngaahi feituʻu fakapuleʻanga ʻaki hano fakaʻaongaʻi ʻa e Wi-Fi, pe ko e kakai ʻoku nau fakasio mei ho tu’auma/pe tu’a uma e tokotaha ngāue.
- Maumau ki he malu’i kapau ʻoku ʻikai ke fakaʻauha ʻa e meʻangāue ‘i he founga totonu.
ʻE lava ke iku ʻeni ki ha ngaahi meʻa kehe hangē ko e faʻahinga kaka kehekehe, kaihaʻa fakamo’oni fakapapau’i ‘o ha taha, kaihaʻa fakamatala teita, maumau ki ha maluʻi ʻo e tokotaha ngāue, mole ʻa e ongoongo lelei, ʻikai fenapasi mo e ngaahi tuʻutuʻuni ki he teita pea aʻu pe ki he ‘blackmail’ (ko e fakamalohi’i ha totongi ke ma’u ke fakafetongi ‘aki hono ‘ikai ke fakaha fakamatala fekau’aki mo nautolu) pe puke fakamalohi’i ke fakatauʻatainaʻi ‘aki ha pa’anga(‘i he ngaahi kautaha pe fakafo’ituitui).
Fale’i ko hono ngāue’aki e me’angāue to’oto’o
- ʻAi ʻa e tokotaha kotoa pe ʻoku ne fakaʻaongaʻi ha meʻangāue toʻotoʻo ʻa e kautaha (pe ma’u ha mafai ke fakaʻaongaʻi ʻenau meʻangāue pe ʻanautolu) ke nau fatongia ‘aki ‘enau ‘ulungaanga mo ‘enau ngāue
- Fakakau ke fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi me’angāue toʻotoʻo ki he pisinisi, ʻi he tohi tuʻutuʻuni ʻa e kautaha.
- Fakapapauʻi ʻoku maluʻi ʻa e ngaahi me’angāue kotoa pe ʻaki ha PIN ( fika fakapulipuli), ʻa ia ʻoku faingataʻa ke mate’i pea ʻiloʻi pe he tokotaha ʻoku ne tokangaʻi ʻa e meʻangāue (kae fakaʻata makehe pe ki he kau ngāue tokoni mo e tokotaha ʻoku ʻaʻana e pisinisi).
- Fakapapauʻi ʻoku maluʻi ʻa e ngaahi me’angāue kotoa pe ʻe ha polokalama maluʻi he ʻinitaneti ʻoku lahi ‘ilo’i, pea ʻoku fakafo’ou ma’u pe ‘i he taimi ‘oku ‘eke ai mo tukuangē ma’u pe ke ngāue.
- Fakakaukau ki he polokalama malu’i ‘oku ne lava ke fekumi ki ho me’angāue ‘o kapau ‘e mole/kaiha’asi, mo fakata’e’aonga’i hono fatangia ngāue, fakatatangi e uasi fafangu, ‘oatu e la’ita ‘o e tokotaha ‘oku ne hu ‘aki e PIN hala pe ko ha taha ‘oatu ha founga fo’ou ‘i he ngaahi polokalama ‘oku ma’u he ngaahi ‘aho ni.
- Fakapapauʻi ʻoku ʻiloʻi lelei ʻe he kau fakaʻaongaʻi ‘o e me’angāue toʻotoʻo ʻa e ngaahi founga ke teuteu ke maluʻi ʻaki ʻenau me’angāue mo e fakamatala tanaki ai, kau ai mo e:
- Maluʻi fakatuʻasino e meʻangāue ʻi he ngaahi feituʻu fakapuleʻanga
- Fakapapauʻi ʻoku malu ʻa e Wi-Fi, pe fakaʻaongaʻi ha teita ‘dongle’ (me’angāue si’isi’i ‘oku tokoni ki hono malu’i ho teita ke filifili’aki e ngaahi polokalama ke ngāue’aki ‘e ho’o komipiuta)
- Tokanga telia ʻa e ʻshoulder surfers’ (kau fakasiosio mei ho tu’a uma)
- Maʻu ha ngaahi tuʻutuʻuni pau ki he ngāue’aki ‘i he founga malu – kau ai ʻa e ʻimeili, fakaʻaongaʻi ʻo e ʻInitaneti, kulupu fengāueʻaki fakasosiale mo e ‘Apps’ (polokalama komipiuta) – kae lava ke fakaʻehiʻehi mei hano uesia ʻe he ‘malware’.