English

Ngaahi polokalama fo’ou ‘o e sisitemi ‘oku ne fakalele ‘a e komipiuta

‘I he taimi ‘oku tukuatu ai ha ngaahi polokalama fo’ou ‘o e sisitemi ko ia ‘oku ne fakalele ‘a e komipiuta, hange ko e ‘Microsoft Windows, Apple OS X / iOS’ pe ‘Android’, ‘oku fa’a fakakau ai e ngaahi fakalakalaka ki hono ngaue’aki, ‘a ia ko hono tanaki atu ki ai ‘a e ngaahi me’a fakakomipiuta mo hono fakalelei’i ke ne lava feau ‘a e fiema’u ‘a e kau faka’aonga’i. Ka neongo ia, ‘oku kei vave pe mo e ngaue ia ‘a e kau ‘cybercriminals’ ki hono kumi ko ia ‘o e ngaahi ‘elia ‘oku laveangofua ‘i he ‘operating system’, pea toe hokohoko atu mo ‘enau ngaue pehe ki ai ki he toenga o ‘ene mo’ui. Ke fakafepaki’i ‘eni, ko e kautaha fakapolokalama, ‘oku nau tukuatu ma’u pe ‘a e ngaau polokalama fo’ou – hange ko e polokalama ki he malu’i pe, ko ha polokalama fo’ou ‘oku mahu’inga ki hono malu’i ‘a e sisitemi mei he ‘malware’ mo ngauekovi’aki ko e ‘o e ngaahi tafa’aki laveangofua ‘i he founga malu’i. 

Koe ngaahi fa’ahinga liliu kehe ki hono fakatonutonu mo fakalelei’i ki he Windows, ka ‘oku ‘ikai ke fekau’aki mo hono malu’i ‘o e komipiuta. ‘Oku ne lava ke tala ‘a e koloa mei he Microsoft ‘oku ke fakalele ‘i ho’o komipiuta mo ‘oatu ‘a e ngaahi polokalama fakamuimuitaha.

Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko

Ko hono ‘ikai lava ko ia ke tauhi ‘a e Windows ki hono polokalama fo’ou, ‘e iku ia ki ha ngaahi palopalema ‘oku toe lahi, ‘o ueasia ai ho komipiuta mo ho’o malu’i fakatautaha. ‘Oku kau heni ‘a e:

  • Vailasi, ‘spyware’ mo e ‘malware’ kehe.
  • Ngaahi ʻohofi mei he kau faihia ‘i he ‘initaneti
  • Holo, Tu’u mo ‘ikai ke toe ngaue lelei

Fakafo’ou ho polokalama sisitemi ki he polokalama fakamuimuitaha ‘a ia ‘oku ne fakalele ho komipiuta

Windows Computers

Ke fakapapauʻi ʻoku ke ‘otometiki pe hono ‘download ‘mo fakahu e polokalama fakamuimuitaha ki he Windows, ʻoku totonu ke ke vakaiʻi ʻoku fokotuʻutuʻu hoʻo komipiuta ʻo hange ko ʻeni:

  • Windows 10 & 8
    Mei he Start Menu, lomiʻi ʻi he ʻ Control panel ʻ. Fili ʻa e ʻ Windows Update ʻ, pea lomiʻi ʻi he ‘Install optional updates’. ʻI he sioʻata toʻohema, ʻ lomiʻi ʻi he ‘Change settings’. ‘I he ‘Important updates’, fili ʻa e ʻ ngaahi me’a ‘oku ke fiema’u. ‘I he ‘Recommended updates’ fili e ‘Give me recommended updates’ ‘aki e founga tatau na’ a ke ma’u ‘aki ai ‘a e ‘Important updates’ puha ki he fili, pea ke toki lomi’i e ‘OK’.

ʻI he taimi kuo ‘download’ ai e ‘Windows download’, ʻe fakaha atu ke ke ‘ilo ‘oku lava ke ma’u. ʻOku totonu ke
Leva ke toe kamata’i ho komipiuta ke lava fokotu’u mo fakahu ‘aki ki ho’o komipiuta (‘a ia ‘e lava ‘asi atu he komipiuta ‘a e lahi ‘o e ‘updates’ na’e ngaue’aki mei he fakakatoa) – pe kapau ‘oku loka’i ho komipiuta, ‘e ‘otometiki pe ‘ene mata pea te ke toe hanga kamata’i ke fokotu’u ‘o fakahu ‘aki e ngaahi ‘updates’. ‘Oua te ke fakahoha’asi e ‘updates’ ‘aki ha’o to’o hono palaki, pe toe kamata’i e komipiuta.

OS X Computers

  • Hiki ha tatau ‘a ho’o Mac ‘o ngaue’aki ‘a e Time Machine pe ha talifaki sisitemi ‘e taha.
  • Kapau ko e MacBook, fakapapau’i ‘oku palaki ki he ‘uhila
  • Lomi ‘i he faka’ilonga Apple ‘i he ʻi he tafaʻaki toʻohema ʻi ʻolunga ʻo e pa fakahokohoko (menu bar) pea fili ‘Software Updateʻ, ʻa ia te ne fakaha mai ʻa e ngaahi fakamatala fakamuimuitaha ʻoku lava ke maʻu. Kuo pau ke ke tali e laiseni aleapau ʻa e Apple, pea ‘oku fokotu’u atu ‘e he Get Safe Online ke ke lau ‘a e ‘terms & conditions’ ke malu’i ‘aki koe. Kapau ko ngaahi ‘updates’ kehe ‘oku ‘oatu, fakalele mo ia ‘o tanaki ki he OS X updates. Pe, fili mei he ‘download Apple’s manual installer’
  • ʻE fakahaaʻi ʻe he pa fakalakalaka ʻa e tuʻunga fakamuimuitaha. ʻOua naʻa fakahohaʻasi e ‘updates’ ʻaki hano toʻo e palaki ki he ‘uhila pe toe kamata’i e komipiuta.
  • ʻE kole atu ke ke fakahu hoʻo ID Apple mo e lea fakapulipuli ke fakapapauʻi ‘aki ʻa e ngaahi me’a ke fili mei he iCloud mo keychain

Ngaahi meʻangāue toʻotoʻó

ʻI he taimi ʻe fakaʻata ai ʻa e ngaahi fakamatala fakamuimuitaha ki hoʻo polokalama ngaue toʻotoʻo, ʻe ‘download’ leva kinautolu pea fakahu he taimi pe ko ia ʻi he taimi ʻoku fehokotaki ai ʻa e meʻangaue mo e ʻInitaneti.

Kataki ʻo fakatokangaʻi ange ko e ‘downloading’ ko ia ‘a e ‘operating system’ fakamuimuitaha, ‘oku ‘ikai ke ne faka’ikai’i ‘e ia ‘a e fiema’u ke ke fakalele ‘a e polokalama malu’i fakamuimuitaha mo e ‘firewall’

 

 

Ngaahi lea laukonga ‘oku ki’i mamafa ange

‘iCloud’

Ngaue’aki he ‘Apple’ ke tuku ai ha me’a pe ke ‘backup’.