Neongo ia ‘oku toe mahu’inga foki, ke fakapapau’i ‘oku tau malu foki ‘i he mamani muna, lolotonga ‘a hoko ko ia e ngaahi fakangatangata ki he fefononga’aki, feohi fakasōsiale, mo’ui ‘i he ‘ofisi mo e ngaahi me’a kehe pe ‘oku tau fai kae ta’e mahu’inga ‘ia ai.
Ko e ha ‘oku toe mahu’inga angē ai ‘a e malu’i ‘i he ‘initaneti, ‘i he ‘ilo ko ia ‘oku tau fa’a angamaheni ki ai?
Ko ha hoko ma’u pe ha faingata’a ki ha fu’u tokolahi, ‘e tene fakatupu ‘e ia ha toe lahi angē ‘i he ngaahi ‘ekitiviti kākā ‘o e kau fai hia.
Fakataha mo e Coronavirus, ‘amanaki leva ke ke ma’u e ngaahi tu’uaki ‘oku loi, mei he ‘vaccines’ (faito’o ki he mahaki) ki he ‘facemasks’ (koloa tokanga’i ‘aki ho mata), ‘links’ ki he ngaahi fai niusi mo e vitioo, ngaahi ngāue’ofa ‘oku loi, mo e ‘phishing emails’ (‘īmeili fakata’ai’ai) ‘oku pehē ko e ‘oatu mei he ngaahi kautaha fakalele ‘a e ngaahi sevesi ki he fefononga’aki ‘o kau ki ai e, ‘fefononga’aki, totongi mo e malu’i, pe sevesi ki he takimamata.
‘Oku ‘ilo lelei pe ‘e kau kākā, ko e ngaahi taimi ‘eni ‘oku lahi ai ‘a e tokolahi ‘ia tautolu, ‘e fu’u hoha’a, pe fu’u femou’ekinga kae ‘ikai ke fakatokanga’i ka ‘i ai ha me’a ‘oku fehalaaki.
Pea ‘oku ‘ikai ke anga ‘a e kakai ma’u pisinisi mo honau kau ngāue ‘i he ngāue mei ‘api, pea fiema’u mo e ngaahi founga ia ke ngāue tokanga ‘aki, he ‘oku kehe ia mei he founga angamaheni ko ia ‘oku fa’a faka’aonga’i ‘i he ngāue’anga.
Pea kapau ‘oku tau faka’aonga’i ha taimi ke tau malōlō ai, ‘oku malava pe ke toe lahi angē ai mo e ngaahi faingamālie ai ke tau ta’e tokanga ai, pe ko ‘etau ‘i he ‘initaneti ‘i he netiueka fakasōsiale, keimi, faikaume’a, ‘downloading’, pe ko e ngaahi me’a kehe pe ‘a ia ‘oku ‘ikai ke tau fa’a mahu’inga ‘ia ‘i hono fai.
Neongo ia, ‘oku ‘ilonga pe hono uesia ‘e he Coronavirus ho’o mo’ui, pea kataki ‘o lau ‘emau ngaahi ki’i tokoni mahu’inga, tokoni ke malu’i ‘aki koe, ko ho’o famili, ho me’a fakapa’anga, me’angāue fakakomipiuta mo ho’o kautaha. Pea ke fakapapau’i ‘oku ke vakai’i ‘emau ngaahi fale’i ki he lea fakapulipuli, totongi, founga ke ngāue’aki ki he fakatau pea mo e fakafo’ou ko ia ho ngaahi polokalama mo e ‘app’ ki honau polokalama fakamuimuitaha.
Ngaahi ‘scams’ ‘oku felave’i mo e Coronavirus
Ko e ngaahi ‘Coronavirus scams’ kuo ‘osi lipooti, ko e mole ‘a e kau mamahi ki ai ‘oku malava pe ke fu’u lahi ‘aupito. Pea ko e founga ‘eni ke tokoni ke fakaʻehiʻehi mei ai:
- Tokanga telia ‘a e ngaahi founga fakapisinisi ko ‘eni, mei he fakafofonga fefononga’aki, kinautolu ‘i he takimamata, ngaahi kautaha folau ‘eve’eva, ngaahi kauta malu’i, pe ko e ngaahi kautaha totongi huhu’i ‘oku nau palomesi atu e ngaahi fokotu’utu’u fekau’aki mo e founga ki he fefolau’aki, totongi ki he ‘apinofo’anga, pe ko e ngaahi me’a ‘oku lava ke fakahoko ke ma’u ai ha totongi fakafoki: He mahalo pe ko e ngaahi kākā pe ia. Kapau pe ‘oku ‘ikai ke ke fakapapau’i, telefoni leva ki he kautaha na’a ke fa’a fetu’utaki ki ai, ‘i he fika ko ia ‘oku ke ‘ilo ki ai ‘oku tonu. Pea ko e ngaahi founga fakapisinisi kotoa ko ‘eni ,’oku malava pe ke ke fetu’utaki ‘i he ‘īmeili, popoaki fetohi’aki, mitia sosiale, ‘posts’, popoaki hangatonu, tu’utaki mo e ngaahi telefoni ‘i he ‘initaneti
- Tokanga telia ‘a e ngaahi tu’uaki ki he ngaahi koloa hangē ko e ‘facemasks’, ‘hand sanitiser’ (fakama’a ki he nima), ‘vaccines’, faito’o mo e ngaahi ‘hard-to-get goods’ (koloa fu’u faingata’a ke ma’u), he ‘oku malava pe ko e ngaahi koloa ia ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha koloa pehē ia.
- Ko e me’a tatau pe, ke ‘oua te ke lomi ‘i ha ‘links’ ‘oku ‘ikai ke ke ‘ilo’i ‘i he ngaahi ‘īmeili, popoaki fetohi’aki, pe ‘posts’, pe ko e faile ‘oku fakapipiki atu ‘i he ‘īmeili. He ‘e lava pe ke fehokotaki ia ki ha ngaahi uepisaiti te ne lava ‘o lekooti ‘a ho’o lea fakapulipuli, mo e ngaahi fakaikiiki kehe pe ‘a ia ‘oku mahu’inga kia koe, pe te ne fakatupu ‘e ia ha ‘malware’, ‘a ia loua e ongo me’a ni, ‘e malava ke ngāue’aki naua ki he kākā fakapa’anga, pe ki he ‘identity fraud’
Ngāue mei ‘api
- Fakapapau’i ko e ‘cloud-based collaborative services’ hangē ko e fevahevahe’aki mo e konifelenisi ‘oku malu fakataha mo hono faka’aonga’i ha lea fakapulipuli mo e ‘two-factor authentication (2FA)’ (me’a ‘e ua ke fakapapau’i ‘aki koe)
- Seti ha ngaahi lea fakapulipuli ‘oku faingata’a ki he ngaahi ‘akauni fo’ou, pe ki he ngaahi fehu’aki mei mama’o, pea fokotu’u ha ngaahi tu’utu’uni ki he founga ko ia ke faka’aonga’i ‘aki e lea fakapulipuli, hangē ko e ‘oua ke vahevahe ki ha taha pe, ngāue’aki ‘o e ‘password manager’ (polokalama ke mapule’i e lea fakapulipuli) mo e ‘ikai ko ia ke fiema’u ke ngāue’aki e lea fakapulipuli tatau ki ha ngaahi ‘akauni ‘oku lahi hangē he ‘akauni ‘e taha
- Sio pe ‘oku malu mo/ pe ‘oku sai ke ngāue’aki ‘e he kau ngāue ‘enau komipiuta mo ‘enau mopaila ki he ngaahi me’a fakangāue (‘bring your own device’ (ke faka’aonga’i ho’o me’angāue pe ‘a ‘au)
- Kapau ‘oku fiema’u e ha taha ngāue ke hu ki he netiueaka’o e kautaha, faile mo e ‘īmeili, seti ‘aki e virtual private network (VPN). Ka kimu’a ai, lau e ngaahi fokotu’u ongoongo lelei ki he ngaahi levolo malu’i kehekehe ko ia ‘a e VPN. Ko e ngaahi VPNs ko ia ‘oku ‘osi ngāue’aki, ke tokanga’i kakato ke malu
- Fakamamafa’i e mahu’inga ko ia ke malu’i e ngaahi me’angāue ‘oku ‘oatu ‘e he kautaha na’a mole, kaiha’asi pe maumau. Fakapapau’i ke malu’i e me’angāue ‘i he taimi ko ia ka hoko ai ha fakatu’utamaki, ‘a ia ‘e lava ke mole ai, pe kaiha’asi ai e me’angāue. ‘Oku totonu ma’u pe ke tauhi ‘e me’angāue mama’o mei ha fakatu’utamaki ‘e malava ke hoko ki ai, hangē ko ha memipa ‘o e famili, mo e kakai ‘oku nau ‘a’ahi atu ki he ngaahi ‘api.
- Ke fakapapau’i ‘e he kau ngāue, ‘oku malu ‘a e ‘broadband routers’, ke ta’ofi ‘aki e ngaahi ‘ohofi ‘oku ‘ikai ke fiema’u, pea kapau ‘oku nau ‘i ha feitu’u ‘eve’eva, faka’ehi’ehi mei hono ngāue’aki ‘a e WiFi hotspots, lolotonga ‘enau ngāue’aki ki ha me’a fakafo’ituitui mahu’inga
- Kapau ‘oku mahu’inga ‘aupito ‘a e ngaahi fepotalano’aki fakangāue ke tauhi ‘o fufuu’i ke malu, fakapapau’i ‘oku ‘ikai ke hoko e talanoa ‘i ha feitu’u ‘oku ‘i ai mo e ‘smart speakers’ ‘i ho ‘api.
Ke tauhi ma’u pe ‘a ho’o founga vakai’i mo ho’o founga mapule’i, kau atu ki ai e ‘data breaches’, ‘a ia ‘oku lahilahi ‘ene hoko he lolotonga ni. ‘Oku toe mahuʻinga foki ke fakaha ki hoʻo kautaha maluʻi, ke nau ‘ilo ‘oku ngāue e kau ngāue mei honau ngaahi ‘api