Ko e ʻenisinia fakasōsiale ko e hala ia ki ha faʻahinga hia lahi kau ai ʻa e kākā mo e kaihaʻa. ʻOku ʻuhinga ia ki hono ueʻi pe kākāʻi ha taha ki ha ngaahi ngāue pau kau ai divulging fakamatala fakatautaha pe fakapaʻanga … ha faʻahinga loto falala lea fakakākā. ʻOku exploits ai ʻa e ngaahi ʻelemeniti ʻo e natula ʻo e tangata hangē ko e manavasiʻi ki he mole, maluʻi, fakaʻamu ke tokoni, pe obliging e niʻihi kehe.
Ko e ‘enisinia fakasōsiale ‘oku malava pe ia ke ‘asi ‘oku fu’u mo’oni, koe’uhi ko e founga ko ‘eni ‘oku lava pe ia ‘o fakahoko ‘e ha taha ‘oku ke falala ki ai pe ‘oku ‘i ai ‘ene totonu ki ho ngaahi fakamatala. Taimi ia ‘e ni’ihi ‘oku toe ngali mo’oni angē ia ‘aki ‘enau ngāue’aki ‘a e ngaahi kongokonga fakamatala kuo ‘osi ma’u ‘e he kau kākā fekau’aki mo koe.
ʻE lava ke fakatou moʻua ʻa e niʻihi fakafoʻituitui mo e pisinisi fakatautaha ʻi he ʻenisinia fakasōsiale.
Ngaahi sipinga ʻo e ʻenisinia fakasōsiale
- Ko e tali ki ha ʻimeili kākā ʻoku tala ʻoku mei he pangikē hoʻo kulupu pe kaati fakamoʻua, ko ha Potungāue fakapuleʻanga, organisation memipasipi pe ko ha uepisaiti ʻoku ke fakatau mei ai, ʻo fakahinohinoʻi koe ke ke muimui ki ha fehokotakiʻanga ke maʻu ai ha ngaahi fakaikiiki ʻoku ʻikai fakahahaholo – angamaheni ʻaki ha lea fufu, PIN pe fakamatala kehe. ʻOku ʻiloa ʻeni ko ‘phishing’
- ʻOmi ha fakaikiiki ki ha fraudster kuo ne telefoni ki hoʻo kulupu ʻo tala ʻoku nau mei hoʻo pangikēe pe kaati fakamoʻua pe ko e kau polisi pea inventing ha palopalema. ʻOku nau kole ke fakapapauʻi mai ha fakamatala ʻoku ʻikai fakahāhāholo kae lava ke fakaleleiʻi ʻa e palopalemá. ʻOku ʻiloa ʻeni ko vishing. Te nau lava ʻo toe despatch ha ʻ courier ʻ (tiliva koloa) ke tanaki ha ngaahi kaati totongi pe ngaahi lekooti kehe, ʻoku ʻiloa ko ‘courier fraud’.
- Maʻu ha telefoni mei ha taha ʻoku ne tala ko ha fakafofonga tokoni fakalao ia ki hoʻo komipiuta pe polokalama fakakomipiuta, pea talaatu ʻoku ʻi ai haʻo palopalema fakatekinikale. ʻOku nau ongo moʻoni, ko ia ʻoku ke ʻoangē pe ko ha kaunga ngāue kiate kinautolu hoʻo fakaikiiki ʻo e ‘login’ – ʻa ia ʻe lava ke iku ki ha kaihaʻa loi pe kaihaʻa. Pe ʻoku fakangofua kinautolu ke nau hu ki hoʻo komipiuta pe kulupu fengāueʻaki, ʻo uesia ai kinautolu ʻe he ‘malware’. ʻE lava ke kole ʻe he kakai ʻoku nau maʻu mei he ʻ poupou ʻ ʻi hoʻo pisinisi hoʻo lea fufuu pe kaunga ngāue kae lava ke infiltrate e ngaahi polokalama mo e fakamatala ʻa e kautaha.
- Toʻo hake pea fakahu ki he ngaahi komipiuta USB vaʻakau, kaati manatu, CD-ROM/DVD-LOMS pe ko ha meʻangāue kehe kuo tuku takai holo pea ʻoku ʻi ai malware. ʻOku ʻiloa ʻeni ko baiting.
- Fehalaaki hono foaki ha hia fakaesino ki he ngaahi komipiuta, servers pe ngaahi meʻangāue toʻotoʻo
Fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ʻohofi fakasōsiale
- ʻOua naʻa ke teitei fakaha ʻa e ngaahi fakamatala ʻoku ʻikai fakahahaholo pe kautaha fakapaʻanga pe kasitoma kau ai ʻa e ngaahi hingoa ngāue, lea fufuu, FAʻO, pe ID.
- Matuʻaki tokanga ko e kakai pe organisations ʻoku ke ʻomi ki ai ʻa e fakamatala ki he kaati totongi ʻoku moʻoni, pea ʻoua naʻa ke teitei fakaha ʻa e lea fufuu. Manatuʻi he ʻikai teitei kole atu ʻe ha pangikē pe organisation kehe ke ke maʻu hoʻo lea fufuu ʻi he ʻimeili pe telefoni.
- Kapau te ke maʻu ha telefoni ʻo kole ha fakamatala ʻoku ʻikai fakahahaholo, fakapapauʻi ʻoku totonu ʻaki haʻo kole ha sipela kakato mo totonu ʻo e hingoa ʻo e tokotaha pea mo ha fika telefoni ki mui.
- Kapau ʻe kole atu ʻe ha taha pehē ke tuʻusi ʻa e telefoni mo telefoni ki hoʻo pangikēe pe kaati tauhi, telefoni ki he fika ʻi hoʻo fakamatala fakapangikēe pe ko ha fakamatala kehe mei hoʻo pangikēe – pe ʻi mui ʻi hoʻo kati – ka naʻe ʻikai ʻoatu ia ʻe he tokotaha ʻoku ta mai, pe ko e fika naʻe ui koe mei ai.
- ʻOua naʻa ke teitei fakaava ʻa e ʻimeili fomu mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni taʻeʻiloa.
- ʻOua naʻa ke teitei lomiʻi ʻi he ngaahi fehokotakiʻanga ʻi he ʻimeili mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni taʻeʻiloa. Ka ke tekaʻi hoʻo poinita ʻo e mausi ʻi he fehokotakiʻanga ke fakaha ʻa hono ikuʻanga totonu, ʻa ia ʻoku fakaʻaliʻali atu ʻi he tuliki toʻohema ki lalo ʻo hoʻo screen. Tokanga kapau ʻoku kehe ʻeni mei he meʻa ʻoku fakaʻaliʻali atu ʻi he fakalea ʻo e fehokotakiʻanga mei he ʻimeili.
- ʻOua naʻa fakapipiki ha ngaahi meʻangāue tukuʻanga koloa ʻi tuʻa pe fakahu ʻa e CD-LOMs/DVD-LOMS ki he ngaahi komipiuta kapau ʻoku taʻepau honau tupuʻanga, pe ko ha’o fie’ilo ki he ngaahi me’a ‘oku ‘i ai.
Vakai ki he ‘emau vitoo fekau’aki mo e ngaahi ‘īmeili kāk
He ‘ikai ke ke ma’u ha fa’ahinga ‘īmeili pe mei ho pangikēe, kaati kautaha, pe ko e kau polisi. Ko ia, ki’i ta’ofi ‘o fakakaukau kimu’a pea toki hoko ‘o ke uesia ‘i he ‘scam’
Vakai ki he ‘emau vitoo fekau’aki mo e ngaahi fetu’utaki telefonikāk
He ‘ikai ke ke ma’u ha fa’ahinga fetu’utaki telefoni pe mei ho pangikēe, kaati kautaha, pe ko e kau polisi. Ko ia, ki’i ta’ofi ‘o fakakaukau kimu’a pea toki hoko ‘o ke uesia ‘i he ‘scam’
Vakai ki he ‘emau vitoo fekau’aki mo e ngaahi fetu’utaki fie tokoni fakakomipiuta ‘i he telefoni
Kapau ‘oku fetu’utaki atu ha kautaha fakakomiputa ‘i he telefoni ‘o talaatu ‘oku ‘i ai ‘a e palopalema ki ho misini, mahalo ko ha ‘scam’. TA’OFI ‘o FAKAKAUKAU kimu’a pea ke toki hoko ‘o ke uesia ‘i he ‘scam’