Tatau ai pe kapau ‘oku ngāue’aki ‘a e me’angāue pe a ‘au – pe ko ha komipiuta ne ma’u ‘i he ‘internet cafes’, pe ‘i he laipeli – ‘e ‘i ai pe ‘e ngaahi fakatu’utamaki ‘e hoko, kapau ‘e ‘ikai ke ke tokanga’i fakalelei e me’angāue
Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko
‘E malava ke hu ha kakai ki ho’o ‘online activity’ ‘initaneti ‘o fakaava ho’o ‘u polokalama ‘apps’ kapau ‘oku ke ngāue ‘aki ha ‘initaneti ta’epau.
- Kakai ‘ok u tu’u mei ho tu’a ‘o sio mei ho funga uma ki ho ‘screen’.
- Mole pe koe kaiha’asi ho’o ‘device’ – ‘I ha’o tuku ha feitu’uta ‘ikai ke tokanga’I ha taha pe ko e hoko pe lolotonga ho’o ngāue ‘aki pe ko ho’o to’oto’o holo.
- Malware, kau ai ʻa e spyware, ʻi he ngaahi komipiuta ʻa e kakai.
- Kaihaʻasi ʻo e fakamatala fakatautaha mei he, hu ki he hisitolia ʻi he ngaahi komipiuta ʻa e kakai.
Malu’i kita
Ko ho’o komipiuta/’smartphone’/’tablet’
Ko e fakatu’utamaki taha ‘oku ke fekuki mo ia mei hono faka’aonga’i ko ia ho’o me’angāue ‘i ha feitu’u fakapule’anga, ko e ‘ikai ko ia ke malu ‘a e WiFi, pea lava leva ke kaunoa atu e kakai ko ia ‘oku ‘ikai ke ‘i ai hanga u mafai ki he fa’ahinga me’a ‘oku ke fai ‘i he ‘initaneti.
‘Oku malava ke kau ai ‘enau ma’u ho lea fakapulipuli, mo ‘enau lau ‘a ho’o ngaahi ‘īmeili fakafo’ituitui.
‘E malava ke hoko ‘eni kapau ko e fetu’utaki ‘a ho’o me’angāue mo e WiFi, ‘oku ‘ikai ke ‘encrypted’ (malu’i ‘aki e lea fakakomipiuta), pe kapau ‘oku hanga ‘e ha taha ia ‘o fa’u ha ‘spoof hotspot’ ke kākā’i koe, ke ke fakakaukau ‘oku mo’oni ‘e fo’i ‘hotspot’ ki he WiFi.
Ko ho’o faka’aonga’i ko ia ‘a e founga ko e ‘encrypted connection’, ‘e fiema’u ia ke ke fakahu ha ‘key’, hangē ko ‘eni: 1A648C9FE2.
Pe, ko ha’o ngāue’aki e founga ‘e taha, ‘a ia, ‘e fiema’u ia ke ke ‘login’, kae toki lava ke ke hu ki he ‘initaneti. ‘E ‘ilo leva ‘e he tokotaha ‘operator’ (taha ma’u mafai ki he fakalele ‘o e fetu’utaki ki he WiFi) ‘oku ke ngāue’aki ‘a e ‘initaneti ‘i he’enau café, pe ‘i he hotele. ʻOku meimei ke ʻikai ‘i ai ha maluʻi ‘encryption’ ia ‘i he founga ko ‘eni
Founga malu ke ngāue’aki ‘a e Public WiFi
- Tukukehe kapau ‘oku ke ngāue’aki ha peesi saiti ‘oku malu, ‘oua te ke ‘ave, pe te ke tali ha fakamatala fakafo’ituitui ‘i ha’o faka’aonga’i ‘a e ‘public WiFi’
- Kapau ‘oku lava, ngāue’aki ‘a ho’o teita na’a ke fakatau, pe kapau ‘oku ‘i ai ha WiFi ta’etotongi mei he pule’anga, ngāue’aki ia
- Ko e kakai pisinisi ko ia ‘oku nau faka’amu ke nau hu ki he netiueka ‘o ‘enau kautaha, ‘oku totonu ke nau ngāue’aki ha Virtual Private Network (VPN) ‘oku malu, mo ‘encrypted’
- Fakapapauʻi ʻoku ‘i ai ha’o ‘antivirus/antispyware’ mo e ‘firewall’ ‘oku ola lelei pea ‘oku ngāue, kimu’a pea ke hu ki he ‘initaneti
- ‘Oku lava pe ke ke faka’aonga’i pe ‘a ho’o ‘dongle’ (mobile broadband), ‘a ia ‘oku ne lava ke ‘oatu ha fehokotakai faka’initaneti ‘oku malu. ‘Oku ma’u ‘eni ‘i ha’o totongi fakamāhina, pe totongi ‘pay-as-you-go basis’ (totongi pe e me’a na’a ke ngāue ‘aki) ke ngāue’aki e ‘initaneti
- ‘Oua te ke tuku ho komipiuta, ‘smartphone’, pe ‘tablet’ ta’e tokanga’i
- Ke ke fakatokanga’i ‘aki nautolu ‘oku nau ofi atu, pea sio ki he ngaahi me’a ko ia ‘oku ke fai ‘i he ‘initaneti. Fakakaukau lelei, ke ke ngāue’aki ha ‘privacy filter’, ‘a ia te ne lava ke poloka’i e ‘ata ko ia mei ho komipiuta kiate kinautolu ko ia ‘oku nau tangutu atu ‘i ho tafa’aki. Ko e fakatata ‘aki pe ‘a e koloa 3M, fakaikiiki ‘i heni.
Public Computers
- Faka’ehi’ehi mei ho ngāue’aki e ngaahi fehu’aki fakapa’anga ‘a ia ‘e lava ke fakaha atu ai ‘a ho’o ngaahi lea fakapulipuli, pe fakamatala fakaekita, hangē ko ia ko e fika ki ho’o kaati kuletiti
- Kapau ‘oku lava, ngāue’aki ha polokalama mei he uepisaiti ‘oku falala’anga, ‘a ia ‘oku ne lava ke fekumi ki he ngaahi ‘spyware’, kimu’a pea ke faka’aonga’i ‘a e ‘public computer’ ta’e falala’anga
- Kapau na’ake ngāue’aki ‘a e ‘initaneti, fakapapau’i ‘oku ke faka’aonga’i ho ‘browser tools’, ke tamate’i ‘aki e ngaahi faile, mo e ‘cookies’, pea fakama’a mo e hisitolia ‘i he ‘browser’
- Malu’i ho ngaahi lea fakapulipuli ko ia ‘oku ke ngāue’aki, ‘aki ho faka’aonga’i ‘a ‘browser’s internet options menu’ (lisi ke fili mei ai). Kapau ‘oku ke kei veiveiua pe, fili e ‘browser help option’ (tokoni)
- Fakakaukau ke ke liliu e ngaahi lea fakapulipuli ko ia na’a ke ‘osi ngāue’aki ki he ‘u komipiuta ‘i he ‘public places’, ‘i he momeniti pe ke ‘au ai ki ho ‘api
- Kapau ‘oku ke ngāue’aki ‘a e ‘akauni ki he ‘webmail’, hangē ko e gmail, Hotmail, pe Yahoo!, ke lau ‘a ho’o ngaahi ‘īmeili, fakapapau’i ‘oku ne ngāue’aki ha ‘link’ ‘oku malu
Tokanga telia ko hai ‘oku ne siofi ko e mei ho tu’a uma