English

Fakatau Faito’i he ‘Initaneti

‘Oku ‘oatu ‘e he ‘initaneti ha ngaahi koloa ‘oku lahi ke fakatau atu ‘i he ngaahi uepisaiti kotoa mei he feitu’u kotoa ‘i mamani. ‘Oku faka’au ke manakoa angē ‘a e faito’o, ‘i hono fakatau ‘i he ‘initaneti, ka ‘oku ‘ikai ko ha koloa angamaheni ‘a e faito’o, pea ‘oku totonu ke faka’aonga’i ‘a e fakatokanga mamafa, kapau te ke kei fili pe ke fakatau ia. ‘Oku falute ‘e he peesi ko ‘eni ha ni’ihi ‘a ho’o ngaahi me’a ‘oku ke kau ki ai, pea ‘oatu ha ngaahi tokoni ki he founga ki hono malu’i koe mo ho’o famili mei hono ma’u ha faito’o ‘oku loi mo/ pe fakatu’utamaki, pea pehē ki he ‘ekitiviti ‘oku kākā.

Ngaahi maumau ‘e ala hoko

He ʻikai lava ke fakapapauʻi ʻa e faitoʻo ʻoku fakatau mei he ngaahi uepisaiti ʻoku fie maʻu ke feau ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui lelei, malu mo e ola lelei. Ko hono fakatau ko ia ‘o e ngaahi faito’o mei he ngaahi saiti pehē ni, ‘oku ne toe faka’ata ‘e ia ha toe faingamālie  ke ma’u atu ai ha ngaahi faito’o ‘oku loi, ta’efe’unga, fakatuʻutamaki, pea pehē ki he ngaahi koloa ‘oku fakatu’utamaki ki he mo’ui.ʻOku totonu ke ke toki faka’aonga’i pe ʻa e ‘prescription-only medicines’ (faitoʻo ‘oku toki ‘oatu pe ‘e taha laiseni fakafalemahaki) ʻi ha’o kumi fale’i mei ha tokotaha palofesinale ʻi he moʻuilelei, ʻa ia ‘oku angamaheni mo ho’o hisitolia fakafaitoʻo, pea he ʻikai te ne ‘oatu ha faito’o ‘oku ‘ikai ke malu pe ta’efe’unga mo koe.‘I he taimi ‘oku ‘ave ai ha faito’o ki ha tokotaha, ‘oku tokanga leva ‘a e kau palofesinal fakafalemahaki ki he mo’ui lelei ke ‘oua te nau ‘oatu ha ngaahi fato’o kehekehe, ‘a ia ‘oku ‘ikai ke fenapasi ‘enau ngāue, mo e faito’o ko ia ‘oku kovi ki ho’o mo’ui.

Ko e ngaahi fakatu’utamaki ‘e hoko mei hono fakatau ko ia ‘o e ‘prescription only medicines’ (faito’o ke ma’u mei ha taha laiseni fakafalemahaki fakapalofesinale):

 

  • Ko hono faka’aonga’i ha faitoʻo kuo teʻeki ai ke faka’ata ʻe ha taha palofesinale ki he moʻulilelei.
  • Ko ‘ete faka’aonga’i ha faito’o te ne ala uesia ha faito’o ‘oku te lolotonga faka’aonga’i ke ‘oua ‘e ‘iai hano ola – pe tene fakatupu ke lahi angē hoto mahaki ʻi ha tuʻunga fakafaitoʻo ʻoku ʻiloʻi pe taʻeʻiloa.
  • ʻIkai ke ʻi ai ha ngaahi sivi mo ha me’a ke mapule’i ‘aki e tuʻunga, malu mo e ola ko ia ʻo e faitoʻo ne fakatau.
  • Faitoʻo loi ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa fakatuʻutamaki. Kuo kau ʻi he ngaahi sipinga totonu ʻo e meʻa ni ʻa e faito’o kona ki he kuma, ‘boric acid’ (fa’ahinga pauta faito’o) mo e vali hu’i ukamea fakatefito ki he vali hala.
  • Ko ‘ete faka’aonga’i e ‘u faitoʻo ʻoku fuʻu siʻisiʻi pe fuʻu malohi e ‘active ‘ingredient’ (keimikale ‘oku ngāue) ‘i ai – pe faito’o oku ‘ikai ke ‘i a ha ‘active ingredient’.
  • Ko ‘ete faka’aonga’i e ‘u faitoo ’oku ‘osi hono ‘aho faka’osi ke te fakaʻaongaʻi ai, pea siʻisiʻi ai ʻene ola lelei.
  • Fakatau e ‘condoms’ lapa manifi ‘oku tui he kakai tangata ʻoku ‘ikai ke ne ʻomi ha tuʻunga malu pe maluʻi mei he ‘sexually transmitted diseases’ ngaahi mahaki ʻoku ʻave he feohi fakalielia mo e feitama ʻoku ʻikai fiemaʻu.
  • Ko ‘ete faka’aonga’i e ‘u faito’o na’e ngaohi ‘i he founga mo e feitu’u ta’ehaisini mo e kakai ‘oku ‘ikai kenau ma’u ha’anau tohi fakamo’oni ako ki he ‘elia ko’eni.
  • Fehala aki ‘ete fakafuofua pea te fakafalala pe kiate kita fekau‘aki mo ha’ate faingataa’ia, pea ko hono ola ko e hala e faito’o mo e ʻikai ke te lava ʻo talanoa ki he kau palofesinale totonu ki he moʻui lelei.
  • ‘Ikai ha founga fakalao ke te fili mei ai, ka hoko ha palopalema.
  • Ngaahi fakatu’utamaki kehe mei hono fakatau ʻo e ‘prescription-only medicines’ ʻi he ʻinitaneti ‘o kau ai e:
  • Totonga kaati ka ‘oku ‘ikai ko e kaati totonu.
  • Kaiha’asi hoto titeila ‘oku ‘ilo ai ko kita.
  • Ko e ngaahi koloa ʻoku fakatau atu ʻi ha mahuʻinga maʻolunga angē ʻi he meʻa te nau totongi mei ha fale talavai ʻi he feitu’u fefakatau’aki fakapisinisi, neongo hono tuʻuaki ia ko ha me’a ‘oku fakama’ama’a
  • ‘Spyware’ mo ha vailasi kehe mei he ngaahi uepisaiti kākā, ʻo tatau ai pe pe naʻa ke ʻaʻahi hangatonu kiate kinautolu pe ʻi ha ʻimeili ‘phishing’.

Tauhi ke ke malu

  • ʻOku totonu ke ke talanoa maʻu pe ki ha tokotaha huʻivai fakapalofesinale pe lesisita ʻoku feʻunga mo ha faʻahinga fehuʻi ʻoku ke maʻu fekauʻaki mo ha tuʻunga fakafaitoʻo pe founga ke fai ki ai.
  • ʻOua naʻa ke faito’o pe koe ‘a koe

Pea hangē ko e faʻahinga fakatau kotoa pe ʻi he ʻInitaneti, tauhi maʻu pe ʻa e ngaahi meʻa ko ʻeni:

  • ʻOua naʻa ke tali ki he, pe lomiʻi ‘i he ngaahi fehokotakiʻanga ‘oku ‘i ai, ‘īmeili ta’e’amanekina, pe ʻimeili mei he ngaahi kautaha ʻoku ʻikai ke ke ‘ilo’i.
  • Kimuʻa pea ke fakahu e fakaikiiki ʻo e kaati totongi ʻi ha uepisaiti, fakapapauʻi ʻoku malu ʻa e fehokotakiʻanga, ʻi ha founga ʻe ua:
  • ʻOku totonu ke ʻi ai ha fakaʻilonga (padlock) loka ʻi he ‘browser window,’ ʻa ia ‘e ‘asi ʻi he taimi ʻoku ke feinga ai ke hu pe lesisita. Fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke ʻi he peesi ʻa e foʻi loka … Mahalo ʻe fakahaaʻi ʻe he meʻa ni koe uepisaiti kākā eni.
  • ʻOku totonu ke kamata ʻa e tuʻasila ʻo e uepisaiti ʻaki ʻa e ʻ https:// ʻ Koe faka’ilonga ‘s’ ‘oku ‘uhinga ia kihe ‘secure’ malu.
  • ʻOku fakahaaʻi atu pe ʻi ʻolunga ʻoku malu ʻa e fehokotakiʻanga ʻiate koe mo e tokotaha ʻoku ʻaʻana ʻa e uepisaiti, pea ʻoku ʻikai ‘uhinga ia ‘oku moʻoni ʻa e saiti. ʻOku fie maʻu ke ke fai ʻeni ʻaki haʻo vakaiʻi fakalelei ʻa e tuʻasila pe ‘oku ‘asi ha sipela hala,  ngaahi lea tanaki mo e mataʻitohi kehe pe koha faka’ilonga kehe  mo ha toe me’a pe ‘oku ‘asi fetoʻaki,
  • Vakaiʻi tuʻo ua e fakaikiiki ʻo hoʻo fakatau kimuʻa pea toki fakapapauʻi e totongi.
  • Ngaahi uepisaiti ia ‘e ni’ihi, tenau ‘ave koe ki ha fa’ahi kehe ‘payment services’ (saiti ki he fakahoko ha totongi) (‘o hangē ko e WorldPay) Fakapapau’i ‘oku malu ‘a e saiti, kimu’a pea ke toki fai ho fakatau.
  • Maluʻi mo manatuʻi ʻa e ‘password’ lea fufu kuo ke fili ki he ngaahi ngāue fakapapauʻi kehe ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi ha ngaahi uepisaiti ʻe niʻihi, hangē ko e Verified by Visa. .
  • Vakaiʻi ʻa e tuʻutuʻuni ki he totonu fakatautaha ʻa e tokotaha fakatau, pea mo e tu’utu’uni ki he kolo ‘oku fakafoki.
  • Hu maʻu pe ki tuʻa mei he ngaahi saiti kuo ke hu ki ai pe lesisita, ʻoku ʻikai feʻunga hono tapuni hoʻo browser ke fakapapauʻi ʻoku tauʻataina fakafoʻituitui.
  • Tauhi e lisiti.
  • Kapau na’a ke totongi ‘aki ho kaati, manatu’i ko e kaati kuletiti, ‘oku ne ‘oatu ai e founga malu’i ‘oku sai angē ‘i he ngaahi founga ‘oku ngāue ‘aki ki he kākā, ki he fakapapau’i ‘o ha me’a, pea mo e malu’i ki he ngaahi me’a ko ia na’e ‘ikai ke lava ‘o tiliva.
  • Vakai’i fakalelei ‘a e ngaahi siteitimeni ki he kaati kuletiti mo e pangikēe, he ‘osi ko ia ho fakatau, ke fakapapau’i ‘oku tonu ‘a e fo’i lahi ‘o e fakamole, pea na’e ‘ikai ke hoko ha kākā koe’uhi ko e fakatau
  • Fakapapauʻi ʻoku ‘i ai ha’o ‘antivirus/antispyware’ mo e ‘firewall’ ‘oku ola lelei pea ‘oku ngāue, kimu’a pea ke hu ki he ‘initaneti

Lipooti ʻo ha faitoʻo loi

Kapau kuo ke fakatau ha faitoʻo pe ngaahi meʻangāue fakafaitoʻo ʻi he ʻInitaneti ʻoku ke tui naʻe loi, pe ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻoku ke hohaʻa ki ai pe fakamatala ʻe ala tokoni kiate kitautolu ʻi hono muimuiʻi ʻa kinautolu ʻoku nau fatongia ʻaki hono ngaohi pe fakatau atu ha faitoʻo loi, lipooti ia ki he kau polisi.

Ke ke toe vakai foki ki he...