Fakatautuki seniti ‘e taha

Ngaahi Fakatu’utamaki ‘e ala hoko

• ‘Oku ma’olunga ‘aupito he ‘ikai tete ma’u e piti neongo ‘oku ‘osi lahi e seniti ia ‘oku te ‘osi totongi he piti, he koe fakatautuki ia ‘oku ‘ata pe ia kiha taha pea mei ha fonua pe.
• Piti tu’o lahi ka ‘ikai kete fakatokanga’I ‘a e lahi ‘ete fakamole
• Ngāue ‘aki e founga koe ‘automated bids’ lele pe piti pea lava ke fakatolonga e va’inga pea hiki hake ai moe ‘stakes’ mahuinga kihe toenga ‘o e kau  fe’auhi piti ‘oku nau kei va’inga
• Ko e netiueka ‘network’ moe ‘uu palopalema fakatekinikale makehe, ‘a ia tene lava ‘o toloi’i ‘ikai palani’i, pe fai ki ha taumu’a, ‘a e piti ‘i ha ngaahi sekoni mahu’inga, tautautefito ki he taimi ‘oku lahi ai ‘a e kakai ‘i he ‘uu fonua kehekehe, ‘oku nau va’inga ‘i he keimi tatau.
• Ko e ta’emalava ke sivi’i ‘a e founga palani ‘o kinautolu ‘oku piti.
• Ma’u e ngaahi koloa ‘a ia ‘oku ‘ikai tatau pe a mo e fakamatala ‘i he tu’uaki.
• ‘Ikai ma’u ‘a e ngaahi koloa ‘a ia na’a ke ma’u ‘i he piti.
• Kaiha’asi ‘a ho’o faka’ilo’anga mo’oni fekau’aki mo koe (ID) ‘i he fakatautuki seniti taha, pe a ngāue ’aki ta’efakalao mo ‘ikai totonu.
• Kaiha’asi ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui / fakamatala pa’anga, pe a ngāue ’aki ta’efakalao mo ‘ikai totonu.
• “Phishing emails” ngaahi ‘īmeili tohoaki’i koe ‘i ha taumu’a ko e kākā, ‘a ia ‘oku ‘asi ‘o pehē ko e ‘īmeili  mei he fakatautuki seniti taha, pe saiti ‘sites’ totongi pa’anga faka’initaneti, ka ko ko e hu atu ia mei ke kautama ‘oku nau fakahoko ‘a e hia kākā, ‘a ia ko ‘enau feinga ke tohoaki’i koe ki ha uepisaiti ‘oku ‘ikai mo’oni, ke ma’u ‘a e ‘uu fakamatala taautaha fekau’aki mo koe, ‘o hangē ko e fakaikiiki ‘a ho’o “login” ki ho’o ‘akauni totongi faka’initaneti.

Ngāue  malu ’aki ‘a e fakatautuki seniti ‘e taha

• ‘Oua ‘e fu’u matu’aki falala ki ha taha pe ko ha fa’ahinga me’a, fekau’aki mo hono ngāue ’aki ‘a e ngaahi saiti ‘sites’ ‘oku takihala, pe ta’efakalao mo ‘ikai totonu. Kumi ki ha ngaahi fakamatala ki he vakai’i mo e ngāue fekau’aki pe mo e ‘uu saiti ‘sites’, ke sio pe ‘oku ‘i ai ha ngaahi konisiuma ‘consumers’ kuo nau ‘osi fetaulaki mo ha ngaahi faingata’a ‘i hono ngāue ’aki.
• ‘Ilo’i ‘a e me’a ‘oku ke a’u ki ai: ‘i ho’o totongi ‘a ho’o piti, ko e ‘uu uepisaiti ‘a e fakatautuki seniti ‘e taha ‘oku hangē ha lulu, ‘o ‘ikai hangē ko e ngaahi uepisaiti fakatautuki angamaheni ki mu’a. Ko e ngaahi saiti ‘sites’ ‘oku lava ke nau ‘oatu ha ngaahi aleapau – ka ko e ngaahi fakatau ‘e lava pe moia ke to e mamafa angē ‘i he totongi na’e fiema’u, ‘i he taimi koia ‘oku tanaki katoa ai ki loto ‘a e ngaahi piti.
• Ko ha konisiuma ‘consumer, ke ke tokanga ki ho’o ngaahi totonu fakalao. ‘E malava ke ‘i ai ‘a ho’o totonu ke fakafoki ‘a e ngaahi koloa, pe a fakafoki mai mo ho’o totongi koloa, ‘okapau ko e koloa ‘oku ke ma’u ‘oku ‘ikai ke fakafiemalie ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai, pe a ‘ikai fe’unga mo e taumu’a, pe ‘ikai tatau mo e fakamatala ne ‘omai ‘e he tokotaha faifakatau.
• Sivi ma’u pe ‘a e ngaahi femahino’aki mo e makatu’unga, ki he ngaahi taimi fakangatangata, ke faka’ehi’ehi mei he fakafekiki.
• Manatu’i ‘e lava ‘o ‘ikai ke ‘i ai ha’o totonu ke fakafoki ‘a e ngaahi koloa, ‘aki pe ‘a e makatu’unga ko ho’o fili kuo ‘ikai ke to e fiema’u ia ‘e koe.
• Lau ma’u pe ‘a e ngaahi mata’itohi iiki pe a ke mahino’i ‘aupito ‘a e me’a ‘oku ke teu hu kiai, kimu’a pe a ke loto ki ha ngaahi femahino’aki pe makatu’unga.

Pe a ke manatu’i ma’u pe …

• Ngāue ’aki ‘a e ngaahi lea fakapulipuli malohi. ‘Oua ‘aupito te ke fakaha ‘a ho’o ‘uu lea fakapulipuli ki he fakatautuki seniti ‘e taha, pe ko e totongi faka’initaneti ki ha fa’ahinga taha.
• Kapau ‘oku ke pehē kuo tu’u ‘i he tu’unga fakatu’utamaki ‘a ho’o ‘akauni totongi faka’initaneti, pe ko e ‘akauni fakatautuki seniti ‘e taha, pe a ke feinga leva ke fai ha ngāue ki ai he vave taha. Kumi ‘a e peesi tokoni faka’initaneti ‘o e saiti ‘site’.
• ‘Oua ‘e fu’u matu’aki falala ki ha taha pe ko ha fa’ahinga me’a, fekau’aki mo e lomi ‘i ha ngaahi “links”, ‘oku ‘oatu ‘i ha ngaahi ‘īmeili  ‘oku ‘ikai keke lava ‘o fili ke a’utaki atu ka ‘oku ne ‘iai. Ko e sipinga, ‘oku sai angē ke ke fakahu hangatonu ‘a e tu’asila ‘o e uepisaiti ‘a ho’o pangikē ‘i he “browser”, pe ko e ngāue ’aki ‘a e “bookmark” ‘a ia na’ake fa’u ‘i hono ngāue ’aki ‘a e tu’asila tonu.
• Kapau ‘oku ke totongi ‘aki ‘a e ho’o kaati, manatu’i ko e “credit card” ‘oku ne ‘oatu ha malu’i ‘oku to e lahi angē ia ‘i ha toe founga ‘e taha, ‘i he taimi ‘o e kākā’i kita ke ‘ave ‘a ‘ete silini, ngaahi palomesi / malu’i, pe a mo e ‘ikai a’u mai ‘a ‘ete koloa.
• ‘I he taimi ‘oku totongi ai ‘aki ‘a e sevesi faka’initaneti, pe kaati totongi, fakapapau’i ko e “link” ‘oku malu, ‘i he founga ‘e 2:
  • ‘Oku totonu ke ‘i ai ha faka’ilonga fo’i loka ‘i he puha ‘ata ‘o e “browser”, ‘a ia ‘e ‘asi ‘i he taimi ‘oku ke feinga ai ke hu ki loto pe ko e lesisita. Fakapapau’i ko e fo’i loka ‘oku ‘ikai ke ‘asi ‘i he fo’i peesi ‘ata’ataa pe … ko e me’a eni tene faka’ilonga mai ‘a e saiti ‘site’ ta’efakalao mo ‘ikai totonu.
  • Ko e tu’asila ‘o e uepisaiti ‘oku totonu ke kamata ‘aki ‘a e ‘https://’. Ko e ‘s’ ‘oku ne fakafofonga’i ‘e ia ‘a e lea ko e ‘malu’
• Ko e fakaha ‘i ‘olunga ‘oku ne faka’ilonga’i ‘ata’ataa pe, ‘a e “link” ‘i he va ‘a koe pe a mo e ‘o’ona ‘a e uepisaiti, ‘oku malu, pe a ko e saiti ‘site’ ‘iate ia pe, ‘oku mo’oni pe a totonu. ‘Oku fiema’u ke ke ngāue ’i eni ‘aki ‘a e ho’o sivi’i fakalelei ‘a e tu’asila ki ha ngaahi sipela hala, ngaahi lea tanaki pe a mo e ngaahi ‘ulungaanga pe ‘uu me’a ‘oku fetoo’aki.
• Hu ma’u pe ki tu’a mei he ‘uu saiti ‘sites’ ‘a ia na’ake ‘osi hu kiai, pe na’ake fakahu ai e fakaikiiki e lesisita. Ko e ki’i tamate’i ‘a ho’o “browser” ‘oku ‘ikai ke fe’unga ia ke fakapapau’i ‘a e totonu fakafo’ituitui.
• Tauhi ma’u ‘a e ‘uu fakamatala mo’oni ki ho’o totongi ‘receipts’.
• Sivi’i fakalelei ‘a e ngaahi fakamatala pangikē ki ho’o “credit card” mo e ‘uu ‘akauni pangikē ‘i he ‘osi ‘a ho’o fakatau, ke fakapapau’i koe fakakatoa ‘a e totongi ‘o ho’o fakatau kuo ‘osi to’o, pe a ‘ikai ha kaakaa mo ha ngāue  ta’efakalao na’e hoko makatu’unga mei he fakatau na’e fakahoko.
• Fakapapau’i ‘oku ke ma’u ‘a e lelei mo e fakamuimuitaha ‘o e “update” ‘a e polokalama “antivirus”, pe ko e “antispyware”, pe a koe “firewall” ‘oku lele kimu’a pe a ke toki hu ki he ‘initaneti.

Kapau ‘oku ke fakakaukau kuo ke hoko ko ha tokotaha mamahi mei ha hia kaka.

Lipooti ki he polisi