English

Founga Fakapangikē

Koe founga faka-pangikē ‘ihe initaneti ‘oku faka-fiemalie ka ‘oku pau keke malu’i ho’o lea-fakapulipuli moe ‘u fakaikiiki fakafo’ituitui ke ta’ofi’aki ‘ae kau faihia mei ha’anau hu kiho’o akauni ‘aki ho hingoa.  

Koe ngaahi maumau ‘e ala hoko

 

  • ‘E lava ke kākā’i koe ‘e ha ngaahi meili fakatauele pe koha ngaahi telefoni ke tauhele’i koe ke homo angē ‘a ho’o lea fakapulipuli moha ngaahi fakaikiiki kehe fekau’aki mo koe.
  • Koe hia hono kaiha’asi ‘oe fakaikiiki fakafo’ituitui ‘o ha taha ‘iha fakatupu ‘e ha vailasi pe vailasi tautoitoi, ‘o lava ai ‘ae kau faihia ‘o hu kiho’o akauni pangikē moe ngaahi fakamatala kehe ‘oku fa’o ho’o komipiuta.
  • Koe polokalama hu faka-malohi ‘i ho’o komipiuta ‘oku ne ‘ave ki ho’o pangikē ‘ae fakamatala kehe meihe taumu’a na’ake fakakaukau kiai, hangē koeni koe hingoa pe tokotaha ‘oku totongi kiai ‘ae pa’anga

 

Ngāue  Faka-pangikē ‘oku malu

 

  • ‘Oua ‘aupito ‘e faka’asi ‘ae ‘u lea fakapulipuli pe koha fakamatala fakafo’ituitui kehe ‘i ha tali ‘oha meili, telefoni pe koha tohi ‘oku fakangalingali mai koe ‘omi mei ho’o pangikē pe koha feitu’u hu’anga pa’anga kehe. He’ikai pe ke li atu ‘ehe pangikē ia ha īmeili  tala atu keke faka’asi mai ‘ae ngaahi fakamatala koeni. Koe fetu’utaki mai meihe ‘u pangikē ‘e ngāue  mai ‘aki ho hingoa totonu (‘O ‘ikai pehēe mai ‘Tangata’eiki’ pe ‘Fine’eiki’) moe founga fakatapau ‘e taha ‘e ala vakai’i ‘aki pe ko koe tonu hangē koe fiema’u ‘ae fika ‘oe feitu’u ‘oku ke nofo ai pe koe konga ho fika akauni. ‘Okapau ‘oku ke ta’epau’ia pe ‘oku mo’oni ha meili, fetu’utaki leva ki ho’o pangikē ‘i ha founga ‘e taha.
  • Fakapapau’i ma’upe ‘oku ke ngāue ’aki ‘ae laine initaneti malu ‘i ho’o ngāue ’aki ‘ae pangikē. ‘Oua ‘aupito teke ngāue ’aki ha Wi-fi initaneti ta’etotongi – neongo ai ‘ene ma’ama’a-he mahalo ‘oku ‘ikai ke malu pea ko ho’o ngāue  faka-pangikē he initaneti ‘e lava ke fanongo fakapulipuli mai kiai ha kau faihia ‘ihe faka’ilonga (symbol) ‘ihe browser he sio’ata ‘oe komipiuta.
  • Vakai kihe faka’ilonga ‘http’ ‘ihe kamata’anga ‘oe tu’asila pea moe fo’i loka
  • Hu ma’u pe ki ho’o akauni pangikē he initaneti ‘aki hono fakaava ‘ae tu’asila ho’o browser pe ngāue ’aki ‘ae bookmark (lekooti pau ‘oe tu’asila na’ake maaka’i he browser). ‘Okapau ‘oku tui kuo uesia ‘iha fa’ahinga founga, fetu’utaki ma’u pe kihe pangikē. (Vakai kihe  Safeguarding Identity)
  •  Ngāue’aki ha lea moe fika fakapulipuli ‘oku malohi.
  •  Fakapapau’i ‘oku ‘iai ha’o polokalama faka-fepaki vailasi (antivirus)/pe polokalama faka-fepaki tautoitoi faka-initaneti (antispyware) mo ha holisiafi (firewall) ‘oku ngāue  lelei kimu’a pea ke hu ho’o akauni faka-pangikē.
  • Ngāue‘aki ‘ae lea moe fika fakapulipuli kehekehe kihe peesi initaneti takitaha
  • Oua teke tukuangē ke ‘ilo ‘e ha taha ho’o lea fakapulipuli pe koe fika fakapulipuli pe teke tohi’i keke manatu’i.
  • Vakai’i ma’upe ho siteitimeni  fakamatala pa’anga, pea ‘okapau teke fakatokanga’i ha ngaahi fakahu pa’anga ‘oku faikehe, lipooti leva ‘o ‘oua toe toloi.

Tamate’i ho siteitiment pepa kake lesisita he founga pangikē he ‘initaneti pea tanaki kiai moe fakatatangi mai ho mopaila ka hoko ha me’a kihe ‘ete ‘akauni pangikē.  Koe siteitimeni pepa ‘oku ala ma’u pe ia ha taha ‘o ‘ave.

  • Fakafo’ou ho’o polokalama komipiuta ‘aki ‘ae ngaahi tekinolosia faka-muimuitaha.
  • Matu’aki tokanga ‘i hono faka’aonga’i ‘oe ngaahi fale-komipiuta totongi keke hu ai kiho’o me’a faka-pangikē.
  • Tokanga ‘aupito ke ‘oua ‘e sio ha taha he kakai fakasiosio

(‘shoulder surfers’) he fale komipiuta totongi kihe mata (screen) ho’o komipiuta.

 

Me’angāue  faisivi makehe ‘oku ne fakapapau’i ‘ae ngaahi fakamo’oni kiha fakaikiiki totonu ‘oha taha.

 

‘Oku ngāue ’aki ‘ehe ngaahi pangikē ‘ae me’angāue  pe polokalama malu’i koeni ke ma’u ‘ae ngaahi fakamo’oni malohi-angē ‘o ‘ou ka ‘oku ‘ikai koe lea fakapulipuli pe. Koe me’asivi loua (two factor authentication) koeni ‘oku ke ‘ilo pe ia ‘e koe (hangē to ‘hingoa ngāue ’ (username) moe lea fakapulipuli) pea ‘oku ke ma’u pe moia hangē koe kaati pangikē mo hono polokalama faka-ilekitulonika ‘oku fakatokanga’i ‘aki, pe koha polokalama komipiuta (software) hangē koe me’angāue  ‘ae pangikē HSBC koe (secure key) ‘oku ne fakamo’ui ‘ae fehokotaki faka-pangikē ki ho’o telefoni pe komipiuta. Koe faka’ilonga fakapulipuli (Code) ‘oku ne tufaki ‘ae fetu’utaki ‘oku faka-patonu pe kiate koe pea ‘oku mafuli ‘o kehe he taimi kotoa teke hu ai kihe peesi tatau.

‘Oku fakafuofua ‘e lahi ‘ae ngaahi pangikē moe ngaahi kautaha pisinisi no pa’anga te nau hiki’i hake ‘ae tu’unga fakamalu’i (security levels) tautautefito kihe ngāue ’aki ‘ae telefoni moe polokalama pangikē he initaneti, ‘o ngāue ’aki ‘ae me’asivi ke ‘ilo ai ‘ae mo’oni’i me’a fakafo’ituitui (multifactor-authentication) ‘aia ‘e kau ai ‘ae sivi ‘oe tu’asila ke fakamo’oni’i koe telefoni ‘oku ha’u meihe feitu’u tatau ‘oku nofo ai ‘ae tokotaha ‘oku ‘a’ana ‘ae akauni, kau ai moe me’angāue  ‘oku ne fakatonga’i ‘ae le’o totonu ‘oe kakai.

Fengāue ’aki vaofi moe tauhi va mo fe’ofo’ofani

‘Oku tukuangē mai ‘ehe ngaahi pangikē ‘e ni’ihi ‘ae ‘u polokalama malu’i makehe kuo ‘osi fa’u kene malu’i koe ‘I ho’o ngāue ’aki ‘ae pangikē he initaneti. Koe ngaahi polokalama initaneti meihe kautaha (Rapport) hangē koia ‘oku ‘ilo ‘aki, ‘oku unu’i mai mei he ngaahi pangikē koeni pea ‘oku ne malu’i ‘ae pisinisi fakapa’anga he initaneti ‘o tanaki atu pe foki kihe polokalama malu’i faka-initaneti angamaheni

Ki ha toe ngaahi fakamatala

Koe kotoa ‘oe ‘u pangikē ‘oku nau ma’u ‘ae ngaahi fakamatala kihe malu’i ‘ihe ‘enau ‘u peesi initaneti.

Toe ‘a’ahi ki he peesi ‘i lalo:

 

AntiPhishing.org The Global Anti-phishing Working Group

Ke ke toe vakai foki ki he...

Ngaahi lea laukonga ‘oku ki’i mamafa ange

‘Phishing

Koe feinga ha founga ke  kaiha’a ‘identiy theft’ ‘a ia ‘oku taki ‘ehe kau kākā  e kau ‘users’  ki ha uepisaiti ‘counterfeit’ loi ‘ihe ‘amanaki tenau tukuange mai enau fakamatala fakafo’ituitui hangē koe ‘user names’ pe koe lea fakapulipuli.