Ngaahi maumau ‘a malava ke hoko
Fakatau mai
Ko e ngaahi tu’uaki loi mei he kau kengi fai hia, ‘i he’enau fakapuli, ke pehē, ko e kau fai fakatau kinautolu, ‘a ia ‘oku fa’a mei kau ai e ‘hoax vehicle’ (me’alele ‘ikai ke taau mo fe’unga ke fakatau) ‘i he totongi ‘oku ma’ama’a, fika telefoni ‘oku ‘ikai ke ngāue mo e ngaahi tu’utu’uni ke talafi e pa’anga ki ha sevesi ‘oku ne malu’i ‘a e fe’ave’aki ‘a e pa’anga ‘oku ngāue’aki ki he fakamole, pe talafi e pa’anga ki ha feitu’u kehe ‘i muli
Ko e fakatau ko ia ‘o ha me’alele kaiha’a, ‘a ia ko e taha ‘o e ngaahi me’alele ‘oku kau ai ha peleti laiseni ne fetongi mei ha me’alele kehe kuo ‘osi ‘written off’ (ta’e’aonga), pea toe ‘i ai mo hono fakamatala fakapepa (‘iloa ko e ‘ringer’).
Me’apango kapau kuo ke ‘osi fakatau ha me’alele na’e kaiha’asi, ‘e malava pe ke kei mo’ua koe ‘i he aleapau fakapa’anga ki hono totongi, tatau ai pe kapau kuo’osi fakafoki ia ki he tokotaha totonu ‘oku ne ha’ana ‘a e me’alele.
Fakatau ‘o ha me’alele kuo ‘osi ‘clocked’ (hangē ne ‘osi liliu e mita laumaile ia ki ha taimi he kuohili, ke ‘asi ‘oku si’isi’i pe e laumaile)
Fakatau ‘o ha me’alele na’e fa’u hono kongokonga mei hono ‘weld’ (fakapipiki) ‘o ha me’alele ‘e ua pe tolu, ke hangē pe na’e toki fa’u fo’ou me’alele motolo ‘oku fo’ou. (‘iloa ‘eni ko e ‘cut and shut’)
Fakatau ‘o ha me’alele na’e ‘cloned’ (fa’u ‘o fakatatau), pea ‘oku ne tui mo e peleti laiseni mei he me’alele ‘oku na motolo tatau.’Oku ‘ikai ke fakakalasi ‘eni ia, ko ha me’alele kaiha’a. Kapau ‘oku ke fakatau ha ‘cloned’ me’alele, kuo pau ke ke ma’u ‘e koe ia ‘a e ngaahi fiema’u ke ke fakamole koe ia ‘i he pakingi, mo e totongi tautea ki he lele lahi, pe te ke ma’u ha ngaahi fehu’i ‘o fekau’aki mo e ngaahi hia ko ia ‘oku ‘efihia ai ‘a e me’alele totonu.
Ko e ‘phishing emails’, ‘oku ne kole atu ki he fakaikiiki ko ia ki he ‘login’ mo e kaati ki he fakatau, pea pehē atu, ko e ‘oatu mei ha ngaahi uepisaiti ‘oku nau fefakatau’aki e ngaahi me’alele ‘i he ‘initaneti.
Fakatau atu
Kau fakatau kākā – ko e fakafotunga atu ha kau kaiha’a ke pehē ‘oku nau fie fakatau – pea nau talaatu ‘e tenau fakatau kakato e me’alele ‘aki e ‘PayPal’, pe ko e ngāue’aki e ‘akauni tatau pe, kae loi hono ngaahi fakaikiiki ki he kaati.
Ko e ngaahi kautaha kākā ki hono fakatau e ngaahi me’alele, tenau kole ke ke totongi ha ‘refundable’ (totongi lava ke fakafoki), ‘o tipositi ki hono fakakakato ʻo e fakatau mo hono tanaki ʻo e meʻalele.
Ko e totongi ‘oku tatali pe kae ‘oleva kuo ke tukuangē atu ‘a e me’alele, pea kau ki ai mo e totongi ‘o fakafou atu ia ‘i he sieke ta’efakalao, pe ‘escrow services’ ‘oku loi.
Mealele ‘ave ki tu’apule’anga ‘i he founga ‘oku kākā – ko hono fakalotolahi’i koe ke ke talafi ha ‘shipping fees’ (totongi feleti ki hono tiliva) ki he kau ‘buyers’ (kau fakatau mei muli).
Ko e fetu’utaki atu ‘i he ‘text’ (popoaki fetohi’aki), ke fakaha ai ‘enau sai’ia ‘i he me’alele, ka ‘e ‘oatu ai mo ‘enau ngaahi ‘uhinga, ‘a e ‘ikai ko ia kenau lava ‘o telefoni hangatonu atu ai.
‘Oku lava pe ke kau ‘a e ngaahi me’a ni ‘i he ‘premium rate scam’ ‘a ia ko ‘enau fakamo’ua’i koe ‘aki ha pa’anga lahi, kapau te ke tali ‘enau telefoni, pe ko ‘enau text.
Ko e ‘phishing emails’, ‘oku ne kole atu ki he fakaikiiki ko ia ki he ‘login’ mo e kaati ki he fakatau, pea pehē atu, ko e ‘oatu mei ha ngaahi uepisaiti ‘oku nau fefakatau’aki e ngaahi me’alele ‘i he ‘initaneti.
Founga malu ke fai ‘aki ha fakatau
Totongi ho’o me’alele ‘i he taimi te ke a’u tonu ai ki he tokotaha ha’anautolu ‘a e me’alele. ‘Oua na’a ke talafi ha silini ki muli, pe mavae mo ha silini (kau ki ai e tipositi) koe’uhi ko ha me’alele ‘oku te’eki ke ke sio ai, mo ‘osi sivi’i, pe ki ha sevesi ki hono ‘payment protection service’ (malu’i ‘o e founga fai ‘aki e totongi)
Kapau ko e me’alele ko ia ‘oku tu’uaki atu ‘oku ma’ama’a, pea ke tokanga, koe’uhi ko e to’onga ia ‘o e ‘scam’. Vakai’i ma’u pe e totongi he maketi, pea ‘ai ha taha ke ne fakafuofua’i, pe ko ha’o fakahoa e totongi ‘i he ‘uu uepisaiti, ‘a ia ‘oku nau tuku atu ai ‘a e ngaahi totongi ki he ngaahi me’alele tatau, ke lava ‘o fakafehonaki ‘a hono ngaahi totongi.
Ke ke vakai’i fakatu’asino ‘a e me’alele (sai taha ‘i he lolotonga e ‘aho), pea kau ki ai mo e ‘u tokiumeni faka’ofisiale, kimu’a pea ke toki ‘ave ha pa’anga
Sivi’i e milomita pe ‘oku ‘asi a e laumaile ‘o e me’alele, ke hoa mo e hisitolia ‘o e taimi na’e sevesi ai, pea vakai’i mo ha toe tokiumeni faka’ofisiale na’a ‘asi ai. Ki he ngaahi ‘analogue milometres’ (‘oku ma’u ia mei he ngaahi me’alele motu’a angē), fakapapau’i ko e mata’i fika ‘numbered barrells’ ‘oku na laine taha. Vakai ki he tu’unga fakalukufua ‘o e me’alele, pe ‘oku tatau ki hono ta’u motu’a pea mo hono maile kuo ‘osi ngāue’aki.
Vakai’i – pe ko ha’o faka’aonga’i ha taha taukei – ko e me’alele ‘oku ‘ikai ko e ‘cut and shut’ (me’alele ‘e ua pe tolu ‘oku kasa’i fakataha)
‘Alu ‘o vakai ‘a e me’alele ki ‘api ko ia ‘a e tokotaha fai fakatau, pe vakai’i e tu’asila, pe ‘oku tatau mo e tu’asila ko ia ‘oku lisi ‘i he tokiumeni. Fakapapau’i ko e taha fai fakatau, ‘oku ne tauhi e lekooti, ka ‘ikai, mahalo pe ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha’a nau totonu kenau fakatau atu ‘a e mealele.
Vakai’i pe ko e fika ‘o e ‘Vehicle Identification Number’ (VIN), ‘oku tatau mo e fika ‘i he ‘ofisiale tokiumeni. Ko e fiaka ko ‘eni, ‘oku fa’a ma’u ia ‘i he misini, matapa sio’ata, pe ko e faliki ko ia ‘oku ofi ki he sea ‘a e faka’uli. Vakai ke mahino ‘oku te’eki ke alasi ‘o liliu e ‘uu mata’ifika ‘i ha founga ‘oku kākā.
Feinga ke ke ma’u ha hisitolia ‘o e me’alele ke vakai pe na’e kau ia ‘i he ngaahi me’alele ne ‘osi kaiha’asi, fakata’e’aonga’i, laku ki he veve, pe ‘oku ‘i ai ha fu’u mo’ua ia ‘oku kau atu ai.
Founga malu ke fai ‘aki ha fakatau atu
Fakapapau’i ko e tokotaha ‘e heka ‘o tesi’i ‘a e me’alele, ‘oku ‘i ai ha’a ne laiseni ke faka’uli, pea mo ha’a ne malu’i fe’unga telia na’a hoko ha maumau. ‘Oku malava pe ke ke mo’ua koe ka hoko ha fepaki, lolotonga ko ia ‘enau ngāue’aki ‘a e me’alele.
Ko e founga ke ke faka’ehi’ehi ‘aki mei hono li’aki ‘a ho’o me’alele ki he taha ‘oku ne teu ke fakatau tokotaha (he ‘e malava kenau hola ai), ko ho’o tauhi ‘a e ngaahi kii mo koe ‘i he taimi kotoa pe, pea ‘oua te ke tuku ia ‘i he loto me’alele ‘i he feitu’u ke ‘oku fakamou’i ‘aki ‘a e me’alele.
‘Oua na’a ke ‘oangē e kii, pe ko e tokiumeni, kae ‘oleva ke fakapapau’i atu ‘e he pangikēe, kuo nau ma’u kakato ‘a e totongi ki he me’alele, pea ‘oku ‘osi hu ki ho’o ‘akauni ‘i he pangikēe.
‘Oua na’a ke talafi ha silini ki muli
‘Oua na’a ke tipositi ha pa’anga lahi
‘Oua te ke tali ke puputu’u ho fakakaukau, ke toki tukuangē ai ‘a ho’o me’alele – he ko e tokotaha fakatau ko ia ‘oku mo’oni, ‘e tali pe ia kae ‘oleva kuo ‘ata ‘a e seniti ke ke ma’u.
Tokanga ki he founga ko ia ‘oku ke tali ‘aki ai ‘a e ngaahi totongi:
Pa’anga – kole pe ke ‘oatu e pa’anga ki he pangikē, koe’uhi ke lava ‘o vakai’i ai e pa’anga pe ‘oku mo’oni, pea ke ‘ilo pe ‘oku ‘osi hu ki ho’o ‘akauni.
Sieke – ‘oua te ke tetei ‘oangē ki he tokotaha fakatau ‘a ho’o me’alele, kae ‘oleva kuo fakapapau’i atu kuo ‘osi hu ia ki ho ‘akauni ‘i he pangikēe, pe ‘ata ke ngāue’aki.
‘U sieka fakapangikē – ‘oku ‘ikai ke sai angē ‘eni ia ‘i he pa’anga, ko ia ai, tauhi ia ‘o hangē ko ha’o tokanga’i ‘o ha sieke
Talafi pa’anga ‘i he ‘initaneti, ko e taha ‘eni ‘o e ngaahi founga ‘oku malu taha ki he totongi, koe’uhi, ‘oku lava ai e faka’ehi’ehi mei hono ‘ave holo e pa’anga lalahi ‘i, pe faka’ehi ‘ehi mei he palopalema ko ia ‘oku fekuki mo hono ngāue’aki ‘o e ngaahi sieke
‘O hangē pe ko ha’ate ngāue’aki ‘a e ‘initaneti ki ha fa’ahinga me’a pe, faka’ehi’ehi, pea tokanga ki he ngaahi me’a ko ‘eni:
‘Oua te ke tali, pe lomi’i ha ‘links’ ‘i he ngaahi ‘spam emails’ mei he ngaahi kautaha, pe ko ha taha ‘oku ‘ikai ke ke ‘ilo fakapapau ki ai.
Kimu’a pea ke fakahoko ha totongi ‘aki ho kaati pangikēe ‘i ha uepisaiti, fakapapau’i ma’u pe, ‘oku malu ‘a e ‘link’ ‘aki ‘a e founga ‘e tolu ko ‘eni:
‘Oku totonu ke ‘asi atu e ‘padlock symbol’ (faka’ilonga loka) ‘i he ‘browser window frame’, ‘i he taimi ‘oku ke feinga ai ke ke ‘log in’, pe lesisita ai. Fakapapau’i ‘oku ‘ikai ke ‘i he peesi ‘a e loka … pea ka ‘asi atu, mahalo pe ko e uepisaiti ‘oku kākā
ʻOku totonu ke kamata ʻa e tuʻasila ʻInitaneti ʻaki ʻa e ʻhttps://’. Ko e ‘s’ ‘oku ‘uhinga ia ‘oku malu.
Kapau ʻe fakaʻaongaʻi ʻa e polokalama fakamuimuitaha ʻa hoʻo ‘browser’, ʻe liliu e lanu ʻa e tuʻasila pe hingoa ʻo e tokotaha ʻoku ʻaʻana ʻa e saiti ‘o lanu mata.
Vakaiʻi tuʻo ua e fakaikiiki ʻa hoʻo fakatau kimuʻa pea toki fakapapauʻi e totongi.
Ngaahi uepisaiti ia ‘e ni’ihi, tenau ‘ave koe ki ha fa’ahi kehe ‘payment services’ (saiti ki he fakahoko ha totongi) (‘o hangē ko e WorldPay) Fakapapau’i ‘oku malu ‘a e saiti, kimu’a pea ke toki fai ho fakatau.
Fili ha lea fakapulipuli ‘oku malu, pea ‘oua na’a ke fakaha ia ki ha taha, tatau ai pe, pe ko ha taha ‘oku falala’anga
Hu ma’u pe ki tu’a mei he ngaahi uepisaiti kui ke ‘osi hu ki ai, pe lesisita ai ‘a ho’o fakaikiiki. ‘Oku ‘ikai ke fe’unga pe hono tapuni’i ‘a ho’o ‘browser’, koe’uhi, ke fakapapau’i ‘oku malu’i ho tau’ataina fakafo’ituitui.
Tauhi e ngaahi lisiti
Kapau na’a ke totongi ‘aki ho kaati, manatu’i ko e kaati kuletiti, ‘oku ne ‘oatu ai e founga malu’i ‘oku sai angē ‘i he ngaahi founga ‘oku ngāue ‘aki ki he kākā, ki he fakapapau’i ‘o ha me’a, pea mo e malu’i ki he ngaahi me’a ko ia na’e ‘ikai ke lava ‘o tiliva.
Vakai’i fakalelei ‘a e ngaahi siteitimeni ki he kaati kuletiti mo e pangikēe, he ‘osi ko ia ho fakatau, ke fakapapau’i ‘oku tonu ‘a e fo’i lahi ‘o e fakamole, pea na’e ‘ikai ke hoko ha kākā koe’uhi ko e fakatau
Fakapapauʻi ʻoku ‘i ai ha’o ‘antivirus/antispyware’ mo e ‘firewall’ ‘oku ola lelei pea ‘oku ngāue, kimu’a pea ke hu ki he ‘initaneti
Kapau te ke hanga ʻo fakaʻaongaʻi ha netiueka ‘wireless’, fakapapau’i ʻoku malu, mo ‘encrypted’ (lea fakapulipuli ‘oku fakapuliki ‘aki e lea fakakomipiuta)
Kapau ʻoku ke mahamahalo ki ha meʻa
Kapau te ke maʻu ha ʻimeili ʻoku ke tui ko e haʻu mei ha ‘fraudster’, ʻoua naʻa ke tali, kae ʻave ia ki he Potungāue ngaohikovia ʻo e kautaha ʻimeili ʻa e tokotaha ko ia ʻoku ʻaʻana ‘a e sevesi ki he ‘īmeili, pea fakaʻaongaʻi ho polokalama ʻimeili, ke ne poloka ha ʻimeili mei he tokotaha ʻoku na’a ne ‘oatu.
Lipooti ia!
Kapau ‘oku ke pehē, kuo ‘osi uesia koe ‘i he ‘vehicle fraud’ (founga kākā ngāue’aki ki he fefakatau’aki ‘o e me’alele)
- Lipooti ki he polisi
- Lipooti e me’a na’e hoko ki he timi ‘i he uepisaiti, ke nau tokoni ki hono puke mai ‘o e kau fai hia, pea ke fakangata ha toe hoko e me’a ni ki ha kakai kehe