Ngaahi maumau ‘oku malava ke hoko
- Ko hono kākā’i ko e ke ke fakahaa’i ho fakamatala fakaikiiki fakaekita, ‘o tali ‘aki ia ‘i ho ‘īmeili, popoaki fetohi’aki fetu’utaki, tohi, pe ko e telefoni.
- Kaiha’a ‘o ha, pe ko e ngofua ki hono ngāue’aki e ngaahi pepa fakamatala (hangē ko e, fakamatala fakapepa, ‘utility bills’ (mou’a ‘uhila, mo’ua vai, … ), totongi fakafoki ‘o e tukuhau, paasipooti/laiseni faka’uli).
- Fevahevahe’aki ‘o e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui mo e famili, kaungame’a, pe kakai ko ia ‘oku nau ma’u ho falala
- ‘Shoulder surfing’ – Ko e kakai ko ia ‘oku nau siofi ho komipiuta, pe telefoni to’oto’o/’tablet’, pe ‘i he ATM, mei mui ‘i ho uma.
Ngaahi faka’ilonga
- Ko e ‘ikai ke ma’u ko ia ha ngaahi pepa mo’ua, pe fakamatala fetohi’aki kehe – ke lava ‘o tala ai pe na’e ‘oangē ‘e he kau fai hia ha tu’asila makehe ke fetongi ‘aki ho tu’asila
- Ko ho’o ma’u ha kaati kuletiti, ka na’e ‘ikai ke ke kole.
- Ko e ‘ikai ke ‘uhinga lelei hono faka’ikai’i ‘a e kaati kuletiti
- Ko e ma’u ko ia ha ngaahi telefoni mei he kau tanaki mo’ua, pe mei he kautaha fekau’aki mo e ngaahi me’a ‘oku te’eki ke ke fakatau
- Ko e ngaahi fakamatala fakahisitoli ‘i ho mo’ua ‘a ia ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha’o ‘ilo ki ai
- Ko e toki mole, pe kaiaha’asi ko ia ‘a ho’o ngaahi fakamatala fakapepa mahu’inga, ‘o hangē ko e paasipooti, pe laiseni faka’uli
- Ko ho’o ma’u e ngaahi hanu fekau’aki mo e ngaahi koloa ‘oku te’eki ke tiliva, pe ko ha koloa ‘oku te’eki ke totongi ‘i he taimi ‘oku fakahoko ai ha fakatau, pe ko ha fakatau atu, ka na’e ‘ikai ke ‘i ai ha’o ‘ilo ki ai
- Ko ho’o fakatokanga’i ko ia ha ngaahi koloa ‘i ho’o fakamatala fakapangikēe, ‘credit’ (mo’ua), pe ‘store card’ (kaati ki he falekoloa), ‘a ia na’e ‘ikai ke ke ‘ota
- Ko e ‘ikai ko ia ke ke lava ‘o ‘log in’ (hu ki) ki he saiti ‘aki ‘a ho’o lea fakapulipuli angamaheni (koe’uhi, kuo’osi hu ‘aki ia ‘e ha taha fai hia ‘o ne liliu)
Founga ke ta’ofi ‘aki
- ‘Oua te ke vahevahe ho fakamatala faka’akauni mo ho’o kaungame’a, famili, pe ha kakai kehe pe
- Fakapapau’i ma’u pe ‘oku ‘i ai ha’o ‘antivirus/antispyware’, ‘oku ola lelei ‘ene ngāue, ‘i he polokalama fakamuimuitaha, pea ‘oku ngāue
- Kapau ‘oku lava, feinga ke ‘oua te ke toe ngāue’aki ‘a e fakamatala fakapepa ki ho’o mo’ua mo e ngaahi pepa siteitimeni
- Faile e ngaahi fakamatala fakapepa ko ia ‘oku pelepelengesi ‘i he founga ‘oku malu, pea ke haehae e ngaahi me’a ko ia ‘oku ‘ikai ke ke toe fiema’u – sai taha ke ke ngāue’aki ‘a e ‘cross-cut shredder’ (me’angāue ki he haehae)
- ‘Oua te ke teitei fakahaa’i ho fakamatala fakaikiiki fakaekita, ‘o tali ‘aki ho ‘īmeili, popoaki fetohi’aki fetu’utaki, tohi, pe ko e telefoni, tuku kehe kapau ‘oku ke fakapapau’i, ko e kole, na’e ma’u mai ia mei ha ‘bona fide source’ (taha faitotonu)
- Ke ke tokanga ma’u pe ki he he kakai ‘oku nau siofi koe mei ho tu’a uma, ‘i he taimi ko ia ‘oku ke faka’aonga’i ai ho fakamatala fakafo’ituitui i ha komipiuta, telefoni to’oto’o/’tablet’, pe ATM.
Me’a ke fai, kapau na’e kaiha’asi ho ‘Identity’
- Ngāue ki ai he vave taha ke fakasi’isi’i ‘a e mafola ko ia e fo’i maumau, koe’uhi ko e kaiha’a
- Fetu’utaki ki he ngaahi uepisaiti ko ia ‘oku uesia, pea ke fale’i kinautolu fekau’aki mo e palopalem
- Kapau te ke lava, fai mo liliu ho lea fakapulipuli ki ha lea ‘oku faingata’a angē
- Kapau ‘oku ‘ikai ke ke lava ‘o ‘log in’, fetu’utaki ki he potungāue tokoni ki he me’a fakatekinikale ‘i he’enau uepisaiti, ‘aki e vave taha ki ha toe ngaahi fale’i
- Kole fale’i ki ho’o pangikēe, kautaha fakapa’anga ma’ae sosaieti, pe kautaha ki he kaati kuletiti (fekau’aki mo e, tu’u ko ia ho ‘akauni pea ‘ikai ke lava ‘o ngāue, mo e ma’u ko ia he kaati fo’ou, lea fakapulipuli mo e PINs). Tokolahi ‘ia nautolu, tenau fakafoki atu e sino’i pa’anga ko ia na’e mole, kapau na’e ‘ikai ko ha’o ta’etokanga
- Liliu ho lea fakapulipuli ‘i he ngaahi uepisaiti kehe, telia na ‘oku ‘osi fakamele’i ia.
- Kapau ‘oku fiema’u ‘i he uepisaiti ia ha fehu’i fakapulipuli, liliu ia, kapau te ke lava telia na’a toe hoko e palopalema tata
- Vakai’i ho ngaahi fakamatala fakaekita, hangē ko ho’o tu’asila, ke fakapapau’i ‘oku kei tonu
- Vakai’i e ngaahi fakatau, ngaahi me’a ke fakatau atu, pe ngaahi me’a ke fakatau ‘i ho hingoa, ‘a e ngaahi me’a ko ia na’e ‘ikai ke kamata’i ‘e koe, ‘o kaniseli’i
- Lipooti’i kotoa e ngaahi me’a fakapepa ne ‘osi mole, pe kaiha’asi (paasipooti, laiseni faka’uli, kaati kuletiti, sieke, mo e ngaahi me’a kehe pe) ‘aki e vave taha, kianautolu ‘oku nau ma’u e mafai totonu ki he ngaahi palopalema ko ‘eni.
- Ta’ofi, ‘oua ‘e toe hokohoko atu ho ngāue’aki e PIN kuo ‘osi fakamele’i
- Vakai ki he ngaahi kautaha ‘credit reference agencies’ (kautaha ‘oku nau vakai’i e tu’unga fakapa’anga ‘o ha taha, pe ha kautaha kehe)
Vakai ‘o sio, kapau kuo ‘osi fokotu’u ha fakahinohino kākā ia ki he founga ke ‘ave ‘aki ho meili