Founga malu ke ngāue ’aki ki he ‘initaneti

Kae kehe, ‘oku ‘i ai e ngaahi fakatu’utamaki ia ‘oku fekuki mo e hu ko ia ki he ‘initaneti. Ko e ngaahi ola ‘eni mei hono ‘ahia ‘o e ngaahi uepisaiti ko ia kuo ‘osi uesia, pe mei hono fakaha ko ia ‘o e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui ‘i he’ete ta’e tokanga

Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko

Ko e ngaahi maumau ko ia ko e ola mei he ‘a’ahi, fai hia, pe mei he ngaahi uepisaiti ‘oku ta’efeu’nga:

• Vailasi moe ‘spyware’ ( ‘iloa ‘aki e ‘i he kulupu ‘o e ‘malware’)
• ‘Phishing’, na’e fa’u ke tanaki ‘aki ho’o fakamatala fakatautaha mo e/pe fakapa’anga pea mo lava ke kaha’asi mo ho’o fakamatala ‘oku fakapapau’i ‘aki koe
• ‘Fraud’, ko e loi ‘i he fakatau, me’a fakapangikē , foaki me’aofa, faka-kaungame’a, netiueka fakasōsiale, keimi, peti mo e ngaahi uepisaiti kehe.
• ‘Copyright infringement’ – ko e hiki ‘o ha tatau, pe ‘download’ ha ‘copyright’ ‘o ha polokalama ‘oku ‘osi malu’i, vitoo’, hiva, la’i tā, pe fakamatala fakapepa.
• Fakafe’iloaki ki he ngaahi me’a ta’e fe’unga

ʻI he taimi ʻoku ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ʻInitaneti, ʻoku tauhi ʻe hoʻo ‘browser’ (hangē ko e Internet Explorer, opera, Chrome, Safari pe Firefox) ha lekooti ʻo e ngaahi saiti kuo ke ‘osi ‘ahi ʻi hono ʻ hisitolia ʻ.

ʻI he taimi ʻoku ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ʻInitaneti, ʻoku ʻasi mai ʻa e ngaahi uepisaiti ʻoku ke ʻaʻahi ki ai ki he kautaha Internet Sevice Provider, ʻi he ʻInitaneti, ʻa ia te nau lekooti ʻa e fakaikiiki ʻa hoʻo fakaʻaongaʻi ko ia ‘a e ʻInitaneti ʻo fakatatau ki he ngaahi fie maʻu fakalao.

Founga ‘oku malu ke faka’aonga’i ‘aki e ‘initaneti

‘Oku faingofua ‘aupito ke fa’u ha tatau ‘o ha uepisaiti pea ‘oku ‘ikai ke loloa ki ha taha ‘oku te’eki fu’u taukei ‘i he fa’u polokalama fakakomipiuta ke fa’u ha saiti kaka ke ‘asi fakapalofesinale

Tokanga telia ‘a e kākā, faihia, pe ngaahi uepisaiti ko ia ‘oku ta’efe’unga:

• Fakaʻaongaʻi hoʻo ngaahi ongo mo ho’o ‘ilo fakaʻuhinga angamaheni.
• Vakaiʻi pe ʻoku ʻi ai ha tuʻasila, fika telefoni mo e/pe ʻīmeili fetuʻutaki – ki ha fa’ahinga faka’ilonga ke fakamoʻoni’i ‘aki ʻa e uepisaiti. Kapau ʻoku ke veiveiua, ʻave ha ʻīmeili pe te ke telefoni ki ai ke ‘ilo pe ‘oku mo’oni.
• Vakai’i pe ‘oku mo’oni e tu’asila ‘o e uepisaiti ‘aki ha’o fekumi ki he ngaahi sipela pe ‘oku tonu, ngaahi fo’i lea ‘oku tanaki atu, mata’itohi pe fika pe ko ha hingoa ‘oku ‘ikai ‘amanaki ‘e ngāue ’aki ‘e ha pisinisi.
• Teka’i ho ‘mouse pointer’ ‘i he tu’asila fehokotaki’anga ke fakahaa’i ai hono iku’anga totonu, ‘a ia ‘e faka’ali’ali atu ia ‘i he tuliki to’ohema ki lalo ‘a ho’o ‘browser’. Tokanga kapau ‘oku kehe ‘eni mei he me’a ‘oku faka’ali’ali atu ‘i he fakamatala ‘o e tu’asila fehokotaki’anga ‘o mahalo ‘oku mei ha uepisaiti kehe pe mei ha’īmeili kehe.
• Kapau ‘oku ‘ikai ha fo’i loka ‘i he ‘browser window’, pe ‘https://’ ‘i he kamata’anga ‘o e tu’asila ke fakamahino ‘oku ngāue ’aki e tu’asila fehokotaki’anga ‘oku malu, pea ‘oua na’a ke fakahū ha fakamatala fakatautaha ‘i he saiti.
• Mahalo pe ‘oku ‘osi ueasi e ngaahi uepisaiti ko ia ʻoku nau kole atu ki ha fakamatala fakatautaha ‘o lahi ange ʻi he meʻa ʻoku ke ʻamanaki ke ke ‘ave, hangē ko e hingoa ki he ‘akauni fakakomipiuta, lea fakapulipuli, pe ngaahi fakaikiiki kehe ki ho’o malu’i kakato.
• Fakamama’o mei he ‘pharming’ ‘aki ha’o vakai’i ‘a e pa tu’asila ke fakapapau’i ‘ene tatau ki he tu’asila na’a ke taipe’i. Ko e founga ‘eni ke ke faka’ehi’ehi ‘aki mei ho ‘ahia ha saiti ‘oku loi, ka neongo na’a ke fakahū ‘aki e tu’asila ‘oku mo’oni – hangē ko e ‘eebay’ kae ‘ikai ko e ‘ebay’.
• Ke ke kumi ma’u pe ki ha fale’i fakapalofesinale kimu’a pea ke toki fai ha’o ngaahi fili ki ho’o fakamole. Ko e ngaahi saiti ko ia ‘oku lahi hono talanoa’i koe’uhi ko ‘ene vave pe ko e sai ‘o e me’a ‘oku ma’u hai – pe ‘oku ‘i he ‘shares’ pe ‘i hono fakamahamahalo’i ko ia ‘o pehee ‘oku hahamolofia pe ‘o hangē ko ha uaine ‘oku motu’a, uasike pe kelekele tofia’ – ‘a ia ‘oku fa’a kaka.
• Tokanga telia ‘a e ngaahi ueapisaiti koia ‘oku nau tu’uaki ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ki hono lesisi ha ni’ihi, ke ma’u ha pa’anga ma’ae kakai kehe pe totongi kimu’a ‘o ha me’a.
• Kapau ‘oku ke ta’epau’ia ‘i a uepisaiti, fakahoko leva hano fekumi ki ai ke sio pe ‘oku ke lava ‘o vakai pe ‘oku anga kaka pe ‘ikai.
• Tokanga telia ‘a e ngaahi uepisaiti ‘oku nau tu’uaki atu ‘i he ngaahi ‘īmeili ta’e fiema’ua mo ta’e’amanekina ‘oku ma’u mai mei he kau muli.

Ngaahi uepisaiti ‘oku malu

Kimu’a pea ke fakahū ha fakamatala fakafo’ituitui hangē ko ha lea fakapulipuli pe fakaikiiki ‘o ha kaati kuletiti ‘i ha uepisaiti, te ke lava pe fakapapau’i ‘oku malu ‘a e fehokotaki’anga ‘aki ha founga ‘e ua:

• ‘Oku totonu ke ‘ia ha faka’ilonga loka ‘i he ‘browser window’, ‘a ia ‘ku ‘asi ‘i he taimi ‘oku ke feinga ai ke ke hu ‘o lesisita. Fakapapau’i ‘oku ‘ikai ke ‘i he peesi pe ‘a e fo’i loka … ‘e malava heni ke tala ai pe ‘oku kaka e saiti.
• ‘Oku totonu ke kamata ‘a e tu’asila ‘initaneti ‘aki ‘a e ‘https://’. Ko e ‘s’ ki he ‘secure’

ʻOku fakahaaʻi ʻi ʻolunga ʻoku maʻu ʻe he kau maʻu uepisaiti ha tohi fakamoʻoni fakaʻilekitulonika ‘a ia ne foaki ʻe ha faʻahi hono tolu ‘oku falalaʻanga, ‘o hangē ko e VeriSign pe ko e Thawte, ʻa ia ʻoku ne fakahaaʻi ko e fakamatala ko ia ‘oku mei he uepisaiti ‘i he ‘initaneti kuo ‘osi ‘encrypted’ mo malu’i mei hano fakafe’iloaki’i pe kaiha’asi ‘e ha fa’ahi hono tolu. ‘I hno fakalea ‘e taha, ko e fetu’utaki ‘iate koe mo e tokotaha ‘o’ona ‘o e uepisaiti ‘oku malu, neongo ‘oku ‘ikai ke fakamo’oni’i ‘aki ko e tokotaha pe kautaha totonu ia ‘oku te pehee ‘oku te fetu’utaki mo ia … ‘oku fiema’u leva ke ke vakai’i fakalelei e tu’asila fehokotaki’anga ‘o e peesi uepisaiti ke fakapapau’i ‘aki ‘ene mo’oni.

ʻI he taimi ʻoku ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi uepisaiti ʻoku ʻikai ke ke ʻiloʻi, kumi ha tohi Extended Validation (pe EV-SSL) tohi fakamoʻoni, ʻa ia ʻoku ne fakahaaʻi atu kuo ‘osi fakahoko ʻe he mafai foaki ha ngaahi fakatotolo fakaʻauliliki ki he tokotaha ʻoku ʻaʻana ‘a e uepisaiti. Ko e fa’ahinga tohi fakamo’oni ‘oku ma’u ‘e lava pe ke fakapapau’i ‘aki ho’o lomi’i e fo’i faka’ilonga loka ‘i he ‘browser frame’ pea ‘e ‘asi mai leva ‘a e ‘pop-up’ ‘o fakaha atu e ngaahi fakaikiiki.

Fakatokangaʻi ange foki ʻoku ʻikai fakahaaʻi ʻe he fakaʻilonga ʻo e loka ʻa e ʻulungaanga faitotonu ʻo e tokotaha fakatau koloa pe ko e malu ‘a e IT.

Cookies

Ko e cookies ko ha faile ia ʻi hoʻo komipiuta, ‘smartphone’ pe ‘tablet’ ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he uepisaiti ke tanaki ha fakamatala fekauʻaki mo koe ʻi he vahaʻa ‘sessions’. Ko e taimi lahi ʻoku ‘ikau ke nau fakatupu maumau– ‘o lava fakahoko e ngaahi ngāue hangē ko hono muimuiʻi ho hingoa ki ho ‘akauni fakakomipiuta koeʻuhi ke ʻoua naʻa ke toutou fakahū ki ha uepisaiti ho fakaikiiki ʻi he taimi kotoa pe ʻoku ke ʻaʻahi ai ki ai, pea tauhi hoʻo fie maʻu. Neongo ia, ʻoku fakaʻaongaʻi ia ha niʻihi ke muimuiʻi hoʻo ngaahi toʻonga fakakaukau koeʻuhi ke ‘e nau taumu’a, ke tuʻuaki atu kiate koe, pe ki he kau faihia ke langa ha fakamatala fakafoʻituitui mei he ngaahi meʻa ʻoku ke manako ai mo ho’o ngaahi ʻekitivitii mo ‘enau taumu’a ke fakahoko ha kaka

• Ke seti ho ‘browser’ ke ‘oatu ha fakatonga kiate koe ‘i he taimi ko ia ‘oku fokotu’u ai ha ‘cookies’. Fakatokanga’i ange he ‘ikai ke ngāue ha ngaahi saiti ia ‘e ni’ihi ‘o kapau ‘oku ke poloka’i kakato ‘e koe ‘a e ‘cookies’.
• Ko e ngaahi ‘browser’ ia ‘e ni’ihi ‘oku ne faka’ata atu ke ke lava ‘o fakangofua mo ta’ofi hono ngāue ’aki ‘a e cookies ‘i ha saiti ‘o fakatatau ia ki he ngaahi me’a fakatautefito ki he saiti pea ke lava leva ke ‘oange ‘a e ngofua ki he ‘cookies’ ‘i he ngaahi saiti ko ia ‘oku ke falala ki ai.
• Ngāue ’aki ‘a e polokalama ‘anti-spyware’ ke fakatotolo ki he ‘ so-called tracker cookies’.
• ‘Oku ‘i ai e polokalama ia ‘oku ne pule’i hono fakalele ko ia ‘o e ‘cookie’ ‘a ia ‘oku ne lava ke tamate’i ‘a e ngaahi ‘cookies’.
• Ngāue ʻaki ha ʻīmeili mahinongofua kae ʻikai ko e ʻīmeili HTML koeʻuhi ke ʻoua naʻa fakakau ʻa e ngaahi faile mo e pisikete ʻi he ngaahi faile ʻīmeili.
• ‘U Uepisaiti ‘I UK kuo pau kenau poaki atu kia koe kae faka’ata e ‘cookies’

Founga malu ke ngāue ’aki ‘a e ‘browsers’

Ko e ‘initaneti ‘browsers’ ‘oku lahi taha hono ngāue ’aki, ‘oku ne ‘ai ke ke lava ‘o tokanga’i ai ho ‘settings’ hangē ko ia ko hono faka’ata mo hono ta’ofi ko ia ‘e ngaahi eupisaiti ‘osi fili, ‘o poloka’i ‘a e ngaahi ‘pop ups’ mo e ngaahi ‘browsing’ fakafo’ituitui. ʻE talaatu ʻe he ngaahi browser takitaha ke ke fai ʻeni ʻi ha ngaahi founga kehekehe, ko ia ʻoku mau fokotuʻu atu ke ke ʻaʻahi ki he konga totonu fakafo’ituitui ko ia ‘o ‘enau uepisaiti, pe ki he tafa’aki tokoni ko ia ‘o e ‘browsers’:

Internet Explorer

Opera

Chrome

Safari

Firefox

ʻOku ʻi ai foki mo ha ngaahi browsers ʻe niʻihi ʻoku nau malava ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi uepisaiti kaka kuo ʻosi fakapolokalamaʻi.

Fakapapauʻi maʻu pe ʻoku ke fakalele ʻa e polokalama fakamuimuitaha ʻo hoʻo ‘browser’ ‘a ia ‘oku fengāue ’aki mo ho’o ‘operating system’. Fakapapau’i foki ke ‘download’ mo fokotu’u ‘a e polokalama fakamuimuitaha.

‘Oku mahu’inga ke ke manatu’i ko hono fakamo’ui ko ia ‘a e ‘private browsing setting’, pe tamate’i ko ia ho hisitolia ‘a’ahi, te ne ta’ofi ‘e ia e ngaahi kakai kehe ‘oku nau faka’aonga’i ho komipiuta ke ‘oua te nau lava ‘o sio ki he ngaahi saiti na’a ke ‘a’ahi. Ko ho’o ‘internet service provider’, ‘search engine, ‘law enforcement agencies’ mo e kau pule ‘i he ‘apingāue ( ‘o kapau ‘oku nau ‘browse’ ‘i he ngāue ), ‘e te nau kei lava pe ‘o sio ki he ngaahi saiti ko ia na’a ke ‘a’ahi, pe ko e ngaahi fo’i lea ko ia na’a ke fekumi ki ai.

Ke ke manatu’i ke ke hu ki tu’a mei he uepisaiti malu ‘i he taimi ko ia kuo ‘osi ai ho fakatau, mo e kimu’a pea ke tamate’i e ‘browser’. Tamate’i ‘o e ‘browser’ ‘oku ‘ikai ‘uhinga ia ‘oku ke hu ki tu’a kakato.

Fakapapauʻi ʻoku ke maʻu ha ‘antivirus/antispyware’ mo e ‘firewall’ pea ‘oku lele kimu’a pea ke ngāue ’aki e ‘initaneti.

Ko e ngaahi me’a ke fai ‘o kapau te ke fehangahangai mo ha nauanu ‘oku ta’efakalao

• Kapau te ke ma’u ha me’a ‘oku ke pehe ‘oku ta’efakalao hangē ko e ngaahi ‘imisi ‘oku ngaohikovia ‘a e fanau, pe me’a kakai lalahi ta’efakalao, ‘oku totonu ke ke lipooti ‘eni ki he IWF: www.iwf.org.uk.
• Kapau te ke maʻu ha meʻa ʻoku ke fakakaukau ʻoku taʻefakalao hangē ko e laulanu pe ngaahi meʻa fakatautoitoi, ʻoku totonu ke ke lipooti ʻeni ki he kau polisi.