Founga malu ki he faikaume’a ‘i he ‘initaneti

Ko e tokolahi ‘iate ki nautolu ‘oku nau kau atu ki he ngaahi saiti faikaume’a, ‘oku ‘sincere’ pea mo’oni mo e ngaahi fakamatala ‘oku nau ngāue’aki ki he ‘uhinga ‘oku nau kau ai.

Neongo ia, ‘oku kei fiema’u pe ke ke ‘ilo e ngaahi founga ke tauhi ‘aki koe – mo ho’o ‘akauni pangikē mo ho’o ‘savings’ (pa’anga tatanaki) –  ke ke malu ‘i he taimi ko ia ‘oku ke fe’ilongaki ai mo ha taha ‘i he ‘initaneti.

Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko

• Ko ho’o malu ‘i he taimi ko ia ‘oku ke fesiofaki ai mo taha na’a ke feilongaki mo ia ‘i he ‘initaneti
• Ko hono muimu’i mo fakamalohi’i koe
•  Ko hono kākā’i koe, ‘e he kakai ‘aki ‘enau ngāuekovi ‘aki ho angalelei, ke ke tokoni’i kinautolu, koe’uhi ‘oku nau ‘i ha ‘tukunga ‘oku faka’ofa’, ‘aki ha’o ‘oangē ha pa’anga
•  Ko ha kakai ‘oku nau fakapuli mai ko ha taha kehe
•  ‘Spam’, fakatau atu, pe kākā, tautefito ki he fakakaungame’a
•  ‘Webcam blackmail’, ‘i he taimi ko ia ‘oku lekooti ai e ngaahi me’a ‘oku ke fai ‘i mu’a ‘i ho’o ‘webcam’, pea ngāue’aki ia ‘e he taha kākā ke ‘extort money’ (fakamanamana’i ‘aki koe, kema’u ha’a ne pa’anga.
•  Ko e ‘phishing emails’ mei ha taha kākā ‘o fakangalingali atu ‘oku mei he saiti faikaume’a he ‘initaneti, pea fakalotolahi atu ke ke fakaha angē ho ngaahi fakamatala fakafo’ituitui
•  Ko hono kākā’i koe ‘aki ‘enau fakapuli atu ‘i ha ngaahi uepisaiti faikaume’a ‘oku loi
•  Malava ko ia ke kaiha’asi ho pa’anga, kapau ‘oku ‘ikai ke ke ngāue’aki ha ‘link’ ‘oku malu ki he ngaahi fakamole
•  Ko hono ngāue’aki e ngaahi saiti faikaume’a ‘oku ‘ikai ke faitotonu:
• Ko hono fokotu’u ha ‘pseudo’, pe ngaahi fakamatala ‘oku loi, pea ke pehē ‘e koe ko e tokotaha na’a ke fetaulaki mo ia, ko ha taha ngāue ki he saiti, ke kei ma’u ‘aki ho tokanga … pea ke totongi mo e pa’anga
•  ‘A ia ‘oku ne ta’ofi hono ‘ave atu e ngaahi fakamatala fetu’utaki mo e ngaahi popoaki fetohi’aki, ‘i he tuai pe ‘enau ma’u ‘a e totongi

 Muimui ki he ngaahi fale’i ko ‘eni ke ke faikaume’a ‘i he founga ‘oku malu ‘i he ‘initaneti. Ki hono fa’u ‘a ho’o fakamatala faikaume’a ‘i he ‘initaneti: malu’i ho ‘identity’ (fakamatala ‘oku fakapapau’i ‘aki koe) mo e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui

Ke ‘oua ‘e ‘ilo’i koe

• Fili ha hingoa ki ho’o ‘akauni fakakomipiuta, ‘a ia ‘oku ‘ikai ke ne fakaha ki he taha kotoa ko hai koe. ‘Oua te ke fakakau ho hingoa fakafamili, pe ha fa’ahinga fakamatala pe, ‘e lava ke ‘ilo ai koe, hangē ko e feitu’u ‘oku ngāue ai, pe ko e ‘uluaki taimi na’a ke fetu’utaki ai mo ha taha.
• Manatu’i ko e ngaahi hingoa ‘oku ke faka’aonga’i ki he ‘akauni ‘i ho’o komipiuta ke ‘oua ‘e fu’u fakasekisuale, ta’efe’unga, pe fakatupu maumau, he tene hanga ‘e ia ‘o tohoaki’i e ngaahi tokanga ‘oku hala.
• Tauhi e ngaahi fetu’utaki fakaikiiki ke malu. Ke ke lava pe ‘o mapule’i koe, ke ke ‘ilo e founga mo e taimi ke vahevahe atu ai ho ngaahi fakamatala. ‘Oua te ke fakakau atu ki ho’o ‘profile’ (hisitolia ‘o e fakamatala fakaekita) ho fakamatala fetu’utaki, ‘o hangē ko ho’o tu’asila ki ho’o ‘īmeili, ‘api nofo’anga, pe ko ho’o fika telefoni, pe ko e anga ‘a ho’o ‘uluaki fetu’utaki. Ke ke fai mamalie pe, pea ke toki vahevahe ngaahi fakamatala, ‘i he taimi ko ia ‘oku ke ‘ongo’i fiemalie ai ki ai. ‘Oku faingata’a ‘aupito ke toe fakafoki mai ‘a e ngaahi fakamatala ‘o kapau ‘oku ke ‘osi tukuangē atu ia ‘e koe.
• Ta’ofi ho fetu’utaki mo ha taha pe ‘oku feinga ke fakamalohi’i koe, ke ‘oangē ‘a ho’o fakamatala fakaekita, pe fakamatala fakapa’anga, pe ‘oku feinga ia ke kākā’i koe ke ‘oangē ho ngaahi fakamatala. Kapau ‘oku hoko ‘eni, fetu’utaki ki he kautaha ‘oku ne ‘oatu ‘a e saiti fiakaum’ea ‘aki e vave taha, ke ‘ikai ngata pe hono malu’i koe, ka ‘oku malu’i mo e tokotaha ‘oku ne ngāue ‘aki.

Lea fakapulipuli & Founga malu’i

• Tokanga ki he taimi ‘oku ke hu ai ki ho’o ‘akauni mei ha komipiuta ‘oku ngāue’aki ‘e ha taha pe, pe komipiuta ‘oku vahevahe hono ngāue’aki, ke ‘oua ‘e lava ‘e he kakai kehe ‘o sio, pe lekooti ho lea fakapulipuli, pe ko ho’o fakamatala fakafo’ituitui
• Tokanga ki hono fakaava ‘o ha ‘īmeili ‘oku ‘i ai faile ‘oku fakapipiki atu ai, mei ha taha na’a mo toki fetaulaki
• Fakapapau’i ‘oku ke tauhi ho polokalama malu’i ki hono fakamuimuitaha.

Fetu’utaki mo ha kakai fo’ou ‘i he ‘initaneti

 Ke ke faifaimamalie pe, ‘oua ‘e fakavave, ‘o ngāue lelei ‘aki ho taimi ke ke ‘ilo’i ai kinautolu, pea ke falala ki ho’o ongo. Ke ke ngāue tokanga mo toe ako angē ke ke ‘ilo e tokotaha ko ia, kimu’a pea ke toki fe’ilongaki mo e tamasi’i, pe ko e ta’ahine ‘i tu’a ‘i he uepisaiti. Ko e ngaahi sevesi faikaume’a, ‘oku ne fakalele ‘e ia e meili mo e fetohi’aki fetu’utaki, ke ke lava ai ‘o ‘ilo ‘a e kakai ‘i he founga ‘oku malu mo [monitoa/pule’i]. ‘Oku nau fakahoko ‘eni ke malu’i ‘aki koe, pea ‘oku ‘ikai ko founga ke ma’u ai ha pa’anga. Faka’aonga’i ‘a e ‘platform’ mo e ngaahi founga malu’i ‘oku tanaki atu ke ke ngāue’aki. ‘I he taimi pe ‘oku ke fie vahevahe atu ai ho tu’asila ki ho ‘īmeili, fakakaukau ke ke fa’u ha ‘īmeili kehe, ‘ai ‘oku ‘ikai ke ‘ilo ki ai ha taha.

Ke ke faifaimamalie pe, ‘oua ‘e fakavave

• Ko e taimi ia ‘e ni’ihi, ko ho’o fiefia ko ia ‘i ha taha, ‘e lava ke ke puputu’u koe’uhi ko ho’o ongo ki he tokotaha ko ia. Tokanga pea ke faifaimamalie pe, ‘oua te ke fakavave ‘i he taimi ‘oku ke talanoa ai fekau’aki mo koe. ‘Oku ‘ikai ke fiema’u ia ke ke talanoa fekau’aki mo e hisitolia ‘a ho’o mo’ui ‘i he ‘uluaki taimi ‘oku mo fetalanoa’aki fetohi’aki ai – pea ‘oku tonu pe ke ‘oua. ‘E pau pe ke ‘i ai e taimi lahi ia ke ke fevahevahe’aki ai ho ngaahi fakamatala fakaikiiki, ‘o kapau ‘e tupulaki ai pe homo feohi.

Falalaʻanga Pea Fai Hoʻo Fekumí

• ʻOku ʻi ai pe ‘a e fakangatangata ki he malava ʻe ha kautaha teiti ʻi he ʻInitaneti ʻo vakaiʻi e puipuituʻa ʻo e kau fakaʻaongaʻi, mo fakapapauʻi e fakamatala ʻoku nau ʻomi. He ‘ikai ke nau lava ‘o vakai’i e ngaahi lekooti faihia ‘o e tokotaha kotoa pe. Pea ‘e malava pe ke hoko ‘a e tokotaha ko ia ko ha palopalema, ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha’a ne lekooti. Ko ia ai, ‘oua te ke ma’u ha ongo ‘oku hala ‘o pehē ‘oku ke malu koe’uhi ‘oku ‘i he saiti faikaume’a; fai ha’o fekumi ke ke toe ako lahi angē fekau’aki mo ha taha, pea ke fakahoko ha ngaahi fili fakapotopoto kimu’a pea ke fili ke mo fetaulaki. Vakai ke ke ‘ilo pe koe tokotaha ‘oku ke sai’ia ai , ‘oku ‘i ha netiueaka fakasōsiale ‘e taha ‘o hangē ko e Facebook, pea ke fakahoko ha fekumi ‘i he ‘initaneti kapau ‘oku ‘i ai ha ngaahi lekooti ‘o e tokotaha ko ia ‘i he ‘initaneti, pea kapau ‘oku lava, ngāue’aki ‘a e ngaahi ‘imisi ‘i he ‘google’ ke vakai’i e ngaahi la’i ta ‘i he ‘profile’

Ko e kole ko ia ki he pa’anga, ‘oku kau ia ki he ngaahi fakatokanga.

• Ko e ha e ‘uhinga ‘e fiema’u ai ‘e ha taha ke no ha pa’anga mei ha taha kehe, ‘o kapau ‘oku te’eki ai ke na fetaulaki, pe toki fetaulaki? ‘Oku ‘ikai ha ‘uhinga lelei ia ki ha fa’ahinga taha pe ke ne ‘eke atu ki ho’o pa’anga, pe ko ho’o fakamatala fakapa’anga, tatau ai pe kapau ko ha talanoa fakamamahi ‘oku nau ‘oatu. Ke ke tauhi e ‘akauni ki ho’o pangikē, pe ko e fakamatala ki ho’o ‘akauni kiate koe pe. Ta’ofi kotoa ha’o toe fetu’utaki ‘aki e vave taha, pea ke lipooti e me’a na’e hoko ki he saiti teiti.

Lipooti e ‘ulungaanga ‘oku ta’etaau, pe ‘ulungaanga matamata’i fai hia.

• ‘Oku ‘ikai ke totonu ke tali ‘e ha taha pe, ha fa’ahinga ‘ulungaanga ‘oku fakalotomamahi, ta’etaau mo fakamalohi ‘i he ‘initaneti, kapau ‘oku ne talanoa ki ha taha ‘i he ‘bar’ (pa), pe ‘café’ (fale kofi). Falala ki ho’o ongo, pea ke ta’ofi ‘aki e vave taha ho fetu’utaki mo ha taha pe, ‘a ia ‘oku ke ongo’i ta’efiemali ai,pe tailiili. ‘Oua te ke ongo’i ‘oku ke ma, ke ke lipooti e palopalema ki he sevesi teiti. Te ke tokoni angē koe kiate kinautolu, pea pehē ki he kau faka’aonga’i kehe.

Va’inga ‘aki e founga ‘oku malu, kapau te mo fesiofaki mata-ki he-mata

Ke ke poto ‘o tauhi ke ke malu. Ko ho’o teiti ko ia ha taha ‘oku fo’ou, ko ha sitepu ia ‘oku fakafiefia ‘i ha feohi, ka ‘e kei fiema’u pe ke ke tokanga. Tatau ai pe kapau ‘oku ke ongo’i hangē ‘oku ke toe vaofi angē mo e tokotaha ‘i he ‘īmeili mo e telefoni, ‘oku tonu pe ke ke kei manatu’i ko e tokotaha ko ‘eni ko e tokotaha ‘oku ‘ikai te ke fu’u ‘ilo ki ai. Ko ia ai, ‘oku mahu’inga ‘aupito, ‘i he taimi ko ia ‘oku mo fetaulaki ai, pe ko ho’o ‘uluaki teiti, pe teiti hono nima, tokanga ‘aupito pea ke fakakaukau ki he ngaahi me’a ko ‘eni ke fai, mo ‘oua te ke hanga ‘o fai.

1. Palani. Talanoa. Fai ki ai.

Ke mo felotoi ki he meʻa ʻoku mo fakatou fie maʻu, kimuʻa pea mo toki fakataha. ʻOua naʻa ke ongoʻi lomekina, ke mo fetaulaki, kapau ‘oku ‘ikai ke ke ongo’i mateuteu, pe toe lōloa angē ‘i he vaha’ataimi ‘oku ‘ongoi femalie ai – ko ha ‘uluaki teiti taimi si’i ‘oku sai pe ia.

2. Fetaulaki ‘i he ha’onga ‘o e kakai. Nofo ‘i he ha’onga ‘a e kakai.

Ko e palani ko ia ‘oku malu taha, ko ha’amo fetaulaki ‘i he ha’onga ‘o e kakai, pea mo nofo holo pe ki ai. Ke ke ‘ilo pe ho hala ki he feitu’u teiti, mo e hala ke ke foki ‘aki, pea ‘oua te ke ongo’i ‘oku ke fakamalohi’i koe ke ke ‘alu ki ‘api mo ho’o teiti. Kapau ‘oku ke ongo’i mateutetu ke ke ‘unu ki ha ‘atakai ‘oku malu, ke ke fakapapau’i ‘oku tatau ho teiti mo ho’o ‘amanaki.

3. Feinga ke ke toe māhino’i angē ia, ‘ikai ke ngata pe ho’ilo ki he ‘ene ‘profile’

Ko e founga ko ia ‘oku fetu’utaki ‘aki ‘e he kakai ‘i he ‘initaneti, ‘oku ‘ikai ke tatau ma’u pe ke hangē ko ha’ate fe’ilongaki ‘o fesiofaki. ‘Oua na’a ke ‘ita, kapau ko ho’o teiti ‘oku tokanga lahi ia ki he’ene malu ‘i he taimi ‘oku mo fetaulaki ai, pe kapau ‘oku ‘ikai ke fakalaka angē ‘a ho’omo feohi, ke hangē ko e feohi ‘face-to-face’ (fe’ilongaki fesiofaki)

4. ‘Oku ‘ikai ke lele lelei? Kumi ha ‘uhinga ‘o talaangē, pea ke mavahe leva.

‘Oua te ke ‘ongo’i tautea ki ha’o tu’usi ho taimi teiti ke nounou, kapau ‘oku ‘ikai ke ke ongo’i fiefia ai. ‘Oku ‘ikai totonu ke ke mo’ua koe ia ki he tokotaha ‘oku mo teiti, tatau ai pe, pe ko e ha hono lōloa  ko ia ‘a ho’omo fetohi’aki fetu’utaki, pe ko e ha e ngaahi me’a ne teu ke fakahoko.

5. Kapau na’e tohotoho’i, pe ala kovi atu ‘i ho’omo teiti, ‘oku ‘ata pe ‘a e ngaahi sevesi ke tokoni atu

Tatau ai pe pe ko e ha e tukunga, ko e hia pau ‘a e ʻekitiviti fakasekisuale, kapau ‘oku fakamalohi’i koe.

Fakamama’o mei he ‘scammers’

Fakamamahi, he ko e tokolahi ‘o e kakai, ‘oku ‘ikai ke nau ‘asi ke mo’oni ko kinautolu totonu pe ia. Ko e ngaahi saiti faikaume’a, netiueka fakasōsiale mo e ngaahi sevesi ‘initaneti, ‘oku taketi’i kinautolu ‘e he ‘scammers’. Ko e ‘scammers’, tenau fiema’u ‘a e me’a pe ‘e taha, fo’i tefito’i me’a pe ‘e taha – ko e pa’anga. Ko ha ngaahi sipinga ʻeni ʻe niʻihi ʻo e ‘ulungaanga angamaheni ‘o e ‘scammer’ ke ke tokangaʻi pea ke lipooti:

1. Fakaha ‘a ‘ene ‘ofa – Kapau ko e tokotaha ‘oku ke fetu’utaki mo ia, ‘oku ne kamata ke fakaha atu ‘ene ‘ofa kiate koe, te’eki ke lava ha uike (pe ngaahi ‘aho, pe ngaahi houa), ke ke tokanga. ‘Oku fiema’u ke ke ‘ilo ‘e koe ‘a e tokotaha ko ia, ke ke toko ‘ofa ai. Ko e ngaahi popoaki fetu’utaki ‘oku vave pe ke talanoa ki he ‘ofa, ko ha taha ia ‘oku feinga ke kau atu ki ho’o mo’ui, mahalo pe ki he ngaahi taumu’a hala. Ngāue ʻaki ho fakakaukau leleí pea ʻoua te ke manavasiʻi ke ke lea ki ha’o kaungameʻa ke ke maʻu mei ai ha toe fakakaukau.
2. Ngaahi kole pa’anga – ‘Oku totonu ke ngāue’aki ‘eni, ko ha fafangu fakatokanga, koe’uhi, tatau ai pe, pe ko e ha ‘a e fa’ahinga founga ‘oku fakahoko ‘aki ‘a e kole pa’anga. Ko e kau ‘scammers’, ‘e tenau feinga ke ke faka’ofa’ia angē ‘iate kinautolu ‘i he ngaahi talanoa ‘oku nau fakahoko
3. Taha ‘oku ne ‘oatu ha pa’anga – Ko hai ia ‘oku ne ‘ave ha pa’anga ki ha taha muli ‘ikai ke ne ‘ilo lelei ‘i he saiti faikaume’a? Ko e ‘scams’ ma’u pe ‘eni ia. Ko e me’a tatau pe ‘oku hoko ki ha taha ‘oku ne fakahoko ha ngaahi fokotu’utu’u kākā ke vave ai ‘ene tu’umalie. Ko e tokotaha pe ‘e feinga ke tu’umalie vave, ko ha tokotaha ‘scammer’,’a ia tene feinga ke ma’u ‘a ho’o fakaikiiki fakapa’anga, pe ko ha fakamatala fakapa’anga kehe pe.

4.Fakamalohi mo fakamanamana – Ko e ongo lea palaku ‘eni. Ka ko e ngaahi ‘scammers’ ‘e ni’ihi, ne nau ‘osi feinga pe ke ma’u e pa’anga ‘i hono fakamalohi’i ‘o e kakai, ‘aki hono ‘ikai kenau fakaha ha ngaahi ta, ‘webcam footage’,pe  popoaki fetu’utaki fetohi’aki ne nau lava ‘o ma’u mei a kinautolu oku faka’aonga’i ‘a e ‘initaneti

Fale’i ki he founga ke fakamama’o ‘aki mei he ‘scammers’

• ‘Oua te ke tali ha ngaahi kole fakapa’anga
• ‘Oua te ke ‘ave fakaikiiki ki ho’o ‘akauni pangikēe, pe ha fakamatala pe.
• Fakatokanga’i e ngaahi talanoa ‘oku fakamamahi – ha taha ‘oku ne talaatu ‘a ‘ene fu’u fiema’u ko ia ke sio kia koe, ka ‘oku ne fiema’u ke no meia koe ha pa’anga ki he tikite/visa. Pe ko ha talanoa fekau’aki mo ha memipa ‘i he famili ‘oku mahamahaki ‘oku ne fiema’u ha tokoni fakapa’anga ki he ngaahi fakamole fakafalemahaki
• Ko e me’a tatau pe ki he ngaahi aleapau fakapisinisi ‘oku nau kau atu ki ai, ‘a ia ‘oku fu’u ‘asi ngali lelei ke mo’oni – ko e talanoa ‘e pehē, kapau pe aa na’e ‘i ai ha’a nau totongi kimu’a.
• Vakai ‘a e ngaahi ‘profiles’ ko ia ‘oku vave ‘aki ‘enau keli ki he ngaahi me’a faka’ofa – hangē ko ha taha ‘oku ‘ikai ke toe ‘i he mala’e tau, pe ko ha taha ne toki fakauitou ke nau ma’u ho falala mo ho’o faka’ofa’ia
• ‘Oua te ke tukuangē e ‘alu ‘a e taimi ke ne fakahala’i ho fakamau. Ko e fa’ahinga talanoa ko ‘eni, ‘e toki ‘asi pe ia ‘i he ngaahi popoaki fetohi’aki, ‘i he taimi ‘oku a’u ai ke ke ma’u ha toe falala nage mo mahu’inga ‘ia angē ‘i ho feohi mo e tokotaha he ‘initaneti. Ka ‘oku ‘ikai ke si’isi’i ai ‘enau loi
• Ko ‘emau fakatokanga tatau atu pe ‘eni ki he ngaahi kole fakatu’upake – fekau’aki mo e pa’anga, fiema’u ‘i he taimi nounou – Ko ha taha ‘e tene kole atu ke ke ngāue’aki ‘a e ‘wire service’ ke ‘oangē ‘aki ha pa’anga, ko ha taha ia mo ha taumu’a faihala
• Ke ke tokanga angē ki he ngaahi feohi ko ia ‘oku va mama’o mo nofo ‘i he fonua muli kehekehe: ‘Oku malava pe ke hoko, ka ‘oku tataitaha pe ke kamata ‘aki e faikaume’a ‘offline’, ko ia ai, ke ke tokanga ‘i he taimi ‘oku ke ‘online’ ai.

Ke ke fakatokanga’i angē, kapau ‘oku ‘ikai ke mo kei toe fetu’utaki, pe ‘out of kilter’: ko kinautolu ko ia ‘oku nau ‘oatu e ngaahi fika muli ki he fetu’utaki, kakai ko ia ‘oku ‘ikai ke nau tokanga ki he ngaahi me’a ‘oku hoko ‘i he fonua – ngaahi me’a ‘oku hoko, ko e ‘ea etc, kakai ‘oku nau fiema’u, pe ‘oku nau fu’u fiema’u angē ke fe’ave’aki popoaki fetu’utaki ‘i he ngaahi houa hahamolofia

• Tokanga telia ‘a e ngaahi talanoa ‘oku ngali ta’emahino fekau’aki mo ‘enau ngaahi me’a ‘oku nau sai’ia ai, pe fa’a tou talanoa ‘aki ‘a e me’a tatau, pe talanoa ‘ikai ke fehokotaki. Te nau feinga ke kalofi e ngaahi fehu’i, pe tenau ‘a e ngaahi ‘uhinga ‘oku ‘ikai kenau lava ai ‘o fe’ilongaki, pe telefoni mo koe. ‘Oku faikehe e sipela mo ekalama ki he ‘enau ‘profile’, pe fakamatala ke fetu’utaki ai kia nautolu,
• ‘Oua te ke vahevahe atu ho ngaahi la’i ta, pe fakamatala fekau’aki mo koe, pe ha taha pe ‘oku ne ‘ave ki ha taha ha mafai ke ne mapule’i koe. Ko ho’o ‘private life’, ‘oku tonu pe ke ke tauhi ke pehē pe, kae ‘oleva ke ke ‘ilo lelei ki he tokotaha ko ia, pea ke toki kamata leva ke ke ‘oangē ho falala ki ai.
• Kapau ‘oku ‘ikai ke ke lava ‘o fakamalohi’i ha pa’anga mei ate koe – ‘oua. He tenau toe kole atu pe. Lipooti kinautolu; neongo pe ‘oku ke ‘ongo’i tautea he taimi ko ia. ‘Oku ‘i ai ‘a timi ‘a e kau polisi ke nau ‘ohofi ‘a e kau kākā. Tukuangē kiate ki nautolu ke nau malu’i koe – mo ha taha kehe pe.

ʻOua naʻa ke manavasiʻi ke kole ki hao kaungameʻa – kapau ‘oku ke kamata ke ke tukupa ki ha va fetuʻutaki ʻi he ʻInitaneti, pe ha taha pe fakatu’asino, ‘oku faingata’a nofotaha ‘ete tokanga ki me’a ‘oku totonu ke fai. Kapau ‘oku kamata ke faikehe ‘a e tokotaha ‘oku mo fetu’utaki, pea tautautefito kapau ‘oku ‘ohake he talanoa felave’i mo e pa’anga, ‘oku sai angē ke ke ‘eke ki ho’o kaungame’a, pe famili kapau ‘oku ke ‘i he tu’unga ‘oku ‘ikai ke ke fakakaukau ke lipooti e me’a ‘oku hoko ki he kautaha teiti. Kapau tenau fale’i atu ke ke ‘back off’ (ta’ofi ho me’a ‘oku fai) … fanongo kianautolu

Lipooti ha me’a ‘oku ke hoha’a ki ai, pe ‘oku palopalema

‘Oua te ke pehē ko e kau ‘scammers’ ko ha kau muli ta’eako kinautolu, he ‘oku nau lava pe ‘o tala ngaahi me’a felave’i mo koe, pe ha taha kehe pe ‘i he taimi pe ‘oku mou fetu’utaki ai. ‘Scamming’ ko ha pisinisi ia ‘oku ‘ikai ke sai, ka ko e pisinisi ma’anautolu. Tenau ako ki he keli ko ia ki ho’o ngaahi ongo, ‘aki ‘enau ‘asi angavaivai, mo ‘enau fu’u fiema’u ha tokoni. Tenau talanoa pe ‘aki e ngaahi me’a ‘oku nau ‘ilo ‘oku fie fanongo ki ai ‘a e kakai.

Kapau ‘oku ke mahamahalo’i ki ha taha ‘oku ke talanoa ki ai, ko ha taha ‘scammer’, ta’ofi leva ho fetu’utaki mo ia, pea ke lipooti e tamasi’i pe ta’ahine ‘aki e vave taha. ‘Oua pe te ke ongo’i ‘oku ke fu’u ngalivale, pe fakama ke ke lipooti ha taha. ‘Oku ‘ikai ko koe ia ‘a e tokotaha ‘oku totonu ke ma, pe totonu ke ta’ofi. ‘Oku totonu ke lipooti ki he kau polisi fakalotofonua, ha fa’ahinga to’onga fakamamahi, pe fakamalohi