Ko e fale’i ko ‘eni na’e fakatahataha’i ia ke fekau’aki mo e tu’utu’uni ‘a e British High Commission ‘i Nu’usila ke tokoni kiate koe ke ke lava ‘o fai ha’o fili ‘oku fakapotopoto ange mei he ngaahi fale’i ‘oku ‘oatu heni.
Ko e ‘u me’a ke faka’ehi’ehi mei ai
- Ko ha’o totongi ha ngaahi ‘fees’ ‘oku ‘ikai ke ‘aonga hono mahu’inga ki he fe’ave’aki pa’anga. Kataki ‘o vakai’i ‘a e www.sendmoneypacific.org ‘oku ma’u atu ai ha toe ngaahi fakamatala mo ha ngaahi fale’i kehekehe, ka ke sio ki he ‘Safe Remittances’ (founga malu ki he talafi pa’anga).
- ‘Oku malava ke ‘ikai ke ma’u taha falala’anga pe fakafofonga falala’anga ‘i he feitu’u ‘oku nofo ai ho famili, ke nau tiliva ‘a e pa’anga na’a ke talafi.
- Kaka fai hia:
- Kakaa’i koe ‘i he ‘imeili, popoaki fetohi’aki, DM (‘direct message’ popoaki fetohi’aki hangatonu), mitia fakasosiale, pe ‘i ha’ate fengau’aki hangatonu pe mo e tokotaha kaka, ‘o ne fakafotunga atu mai ko e tokotaha fakafofonga ia ‘oku ne fakahoko e talafi pa’anga.
- ‘I hono ta’efakatokanga’i kuo ke foaki ha ngofua mafai ki he tokotaha hia kaka ki ho’o ‘akauni faka-pangike pe ki ho’o polokalama sevesi faka-’initaneti ki he talafi pa’anga, ‘one malava ai ke kaiha’asi ho pa’anga ‘aki ‘ene toho pa’anga pe fai ‘aki ha totongi te’eki ke ke ‘oange ha ngofua ki ai.
- Ko hono kakaa’i koe ke ke kau atu ki ha hia (hange ko e fe’ave’aki pa’anga ta’e faitotonu).
Founga malu taha ki he talafi pa’anga
- Ke ke ngāue’aki ma’u pe ha kautaha ‘oku lesisita, mo ma’u ha nau ma’u mafai ki he talafi pa’anga.
Ko kinautolu ko ia ‘oku ‘ikai ke nau lesisita, ‘oku nau ngāue ta’efakalao kinautolu. Fakatata ‘aki pe ‘a Nu’usila, ‘oku malava pe ke ke vakai ki he https://fsp-register.companiesoffice.govt.nz, pe ko e kautaha ‘oku ‘i he lisi ‘a e Financial Service Providers Register.
Ko e ‘u kautaha ‘i Nu’usila, kuo pau kenau memipa ‘i he Dispute Resolution Scheme (DRS) ‘osi fakamamafa’i koe’uhi na’a ‘i ai ha palopalema he sevesi talafi pa’anga ‘oku nau fakahoko.
‘E ma’u atu ha toe fakamatala fakaikiiki ‘i he https://fsp-register.companiesoffice.govt.nz/help-centre/dispute-resolution-schemes-drss/choosing-a-dispute-resolution-scheme
- Ko e talafi pa’anga kotoa ‘i he ‘u fonua mei he ‘otu Pasifiki ‘oku totonu kenau lesisita pe laiseni ‘i he fonua ko ia ‘oku nau ngāue mei ai; ko e kautaha pe ‘oku ta’e lesisita pe ta’e laiseni, ‘oku mahino pe ‘ene ta’efakalao, pea ‘oku malava ke nau ngāue’aki e founga talafi pa’anga ‘oku ta’efalala’anga.
- ‘Oku laka ange ke te ngāue’aki ha ‘u sevesi ‘oku nau ‘osi lesisita ki hono talafi ‘o e pa’anga.
Kapau ‘oku ke fiema’u pe ke ngāue’aki e pa’anga, ‘oua te ke teitei falala noa’ia ki ha fa’ahinga taha pe, pe ki ha ngaahi kulupu, pe ‘couriers’ ‘oku ‘ikai ha’o ‘ilo pau ki ai, ‘a kinautolu ‘oku nau momoi atu tenau lava ‘o ‘ave ia ki ho’o famili pe ki ho’o ngaahi kaungame’a ‘i ho fonua.
Pea ke toe fakapapau’i ‘oku ke ma’u ha pepa fakamo’oni talitotongi pea ke sio ki hono fakaikiiki ‘oku tonu.
- ‘Oku fele pe e ngaahi founga ke tokoni’i ai koe ke ke lava ‘o fili mei ai ha kautaha talafi pa’anga.
Mahalo pe kuo ke ‘osi fanongo, pe ngāue’aki e taha ‘o e ngaahi kautaha ‘iloa ‘i he talafi pa’anga hange ko e Western Union pe Moneygram, ka ‘oku ‘i ai pe mo e ngaahi kautaha talafi pa’anga ‘oku nau lolotonga ‘i he Pasifiki, pea ‘e lava pe ke ma’u ha taha ‘ia nautolu ‘a ia ‘oku lava ke ne feau mo fe’unga ki ho ngaahi fiema’u.
Ko e fie tokoni pe ‘eni, vakai ki he www.sendmoneypacific.org, ko e uepisaiti ne fokotu’u ‘e pule’anga Nu’usila mo ‘Aositelelia, ko e taumu’a ke ‘Reducing the Cost of Remittances to the Pacific’ (Tukuhifo e fakamole ‘o e Talafi pa’anga ki he ‘otu motu Pasifiki).
Ko e uepisaiti ko ‘eni ‘oku ne fakafehoanaki e ngaahi ‘rates’ (totongi pau) mo e ngaahi ‘fees’ (fakamole makehe) ‘o e ‘u kautaha talafi pa’anga koe’uhi ke ke mahino’i pe ko e kautaha fe ‘oku nau ‘oatu e mahu’inga ke fetongi ‘aki e pa’anga ‘oku lelei taha, ‘fees’ pea mo e sevesi ‘oku fe’unga pea mo ho’o fiema’u.
Ko e uepisaiti ko’eni ‘oku ne toe lava ‘o tali ho ngaahi fehu’i ‘ai ‘oku fekau’aki mo e ngaahi founga ‘oku ngāue’aki ‘i he talafi, pea ‘e tokoni kiate koe ke ke lava ‘o fai ha’o fili ‘oku fakapotopoto ange felave’i mo e kautaha talafi ke ke faka’aonga’i.
Manatu’i ke ke fehu’i ange ki he memipa ho ngaahi famili pe ko ho’o ngaahi kaungame’a ‘oku ‘ai ke ‘ave ki ai e pa’anga, ki he founga ‘oku vave mo lelei taha ke ma’u atu ai ‘a e pa’anga.
‘E ala tokoni eni ki ha’o fili e kautaha talafi pa’anga ‘oku sai taha. ‘Oku sai pe ke ke kole fale’i ki ho pule ‘o kapau ‘oku falala’anga.
- Ako ke ke ala ‘ilo e ngaahi faka’ilonga talafi pa’anga ‘oku kakaa pe ko ha fa’ahinga ’scam’ pe ‘a e kau fai hia kakaa.
‘Oku lava ke ke ma’u ha fakamatala ki he ngaahi founga angamaheni ‘oku fakahoko ‘aki ‘e he kau fai hia kakaa ki hono lohiaki’i koe ‘aki ho vakai ki he ‘protecting-yourself/social-engineering’ (malu’i kita/ ‘enisinia faka-sosiale).
Te ke lava pe ‘o toe ma’u mo ha fakamatala ki he founga ke fakamama’o ‘aki mei he ‘scams’ fakapa’anga ‘i he www.fma.govt.nz.
- ‘Oua na’a kouna’i koe ke ke tukuange ha fa’ahinga taha pe ke ne ngāue’aki ‘a ho’o ‘akauni pangike pe ko ho’o ‘akauni ki he talafi pa’anga, pea ‘oua te ke ‘ave ho kaati pangike pe PIN/lea fakapulipuli ki ha taha kehe.
Ka kole atu ‘e ha taha, mahalo pe ko ha’ane feinga ke ke kaunga kau atu ‘i he fe’ave’aki pa’anga ‘i he founga ‘oku ta’e faitotonu – he ko e hia lahi ‘eni – pe fakakau atu ‘iha founga ‘oku ta’e fakalao.
‘Oku totonu ke ke malu’i ho’o kautaha talafi pa’anga, me’a faka-pangike mo ha fa’ahinga ‘akauni pe mei ha kautaha faka-pangike ‘aki ho faka’aonga’i ha lea fakapulipuli ‘oku fakatautefito pe ki he sevesi ko ia.
(Kapau ‘oku ke faka’aonga’i ha lea fakapulipuli tatau ‘i ha sevesi ‘oku lahi ange he sevesi ‘e taha, pea na’e ‘hacked’ e taha ‘i he ngaahi sevesi ko ia, ‘e malava pe ke hu e kau fai hia ki he kotoa ‘a e ngaahi ‘akauni ko ia ‘oku ngāue’aki e lea fakapulipuli tatau.
‘Oua te ke vahevahe atu ‘a ho’o fakaikiiki ke hu ‘aki ki ho’o komipiuta ki ha fa’ahinga taha pe, pe ‘i ha’o talanoa ‘aki, ‘i he ‘imeili, popoaki fetohi’aki, DM (‘DIRECT MESSAGE’ popoaki fetohi’aki hangatonu) pe mitia fakasosiale.
Ko e kautaha talafi pa’anga ko ia ‘oku mo’oni, he ‘ikai tenau teitei ‘eke atu ki ho’o fakaikiiki fakapulipuli ki ho’o komipiuta.
Vakai ki he ‘emau fale’i fekau’aki mo e founga ‘oku malu ke fa’u ‘aki moe faka’aonga’i ‘aki e ngaahi lea fakapulipuli ‘i he ‘protecting-yourself/passwords’ (malu’i kita/lea fakapulipuli)
- Ko e taimi te ke hanga ai ‘o alea’i ha fe’ave’aki pa’anga mo ha kautaha ‘oku ‘osi lesisita, ma’u e ngofua ke talafi pa’anga, tenau ‘oatu e ngaahi fehu’i ki ha ‘u fakamatala mo e ngaahi naunau faka-pepa ke fakapapau’i ‘aki ho hingoa, ‘o hange ko ho’o ‘aho fa’ele’i pea mo ho’o tu’asila.
‘Oku fiema’u ‘eni ia koe’uhi ke lava ‘e he kautaha talafi pa’anga ke fai pau ki he ngaahi tu’utu’uni ko ia ‘i he lao ke ta’ofi ‘aki ‘a e fe’ave’aki pa’anga ‘oku ta’efaitotonu pea ke tokoni ki hono malu’i e founga ‘oku fai ‘aki e talafi pa’anga.
‘Oku fa’a ‘ilo ‘aki ‘eni ‘a e ‘Know Your Customer’ (ke ‘ilo pau ho kasitoma) pe ‘KYC’.
- Ke fetu’utaki hangatonu pe ki ho’o famili/kaungame’a pe ‘oku nau ‘osi ma’u atu e pa’anga ne talafi kia te kinautolu, pea ke toe vakai tatau pe ki he ngaahi fetu’utaki ‘oku ‘oatu mei he kautaha talafi pa’anga.
‘I he taimi ‘oku ke alea’i ai ha pa’anga ke talafi mo ho’o famili/Kaungame’a, faka’aonga’i ha polokalama faka-komipiuta ‘oku ‘encrypted’ ‘a e popoaki fetohi’aki hange ko e WhatsApp pea ke faka’aonga’i ‘a e telefoni ke fakapapau’i ‘aki.
‘Oua na’a ke ‘ave ha’o fika ‘akauni pe lea-fakapulipuli ‘i ha fa’ahinga polokalama popoaki fetohi’aki pe ‘imeili pe DMS (DIRECT MESSAGE)
- Kapau ‘oku ke nofo ‘i ha taha ‘o e ngaahi ‘otu motu Pasifiki pea ke ma’u ha pa’anga mei he memipa ‘a ho’o famili mei ‘Aositelelia, Nu’usila pe ha feitu’u kehe pe, ‘oku totonu ke ke vakai pe ko e kautaha fakafofonga’i talafi pa’anga ‘oku mei ha fonua ‘oku nau ma’u ha ngofua ke nau ‘oatu e sevesi ko ‘eni.
‘Eke ki he memipa ‘i ho’o famili ‘i Nu’usila pe ‘Aositelelia ke fakapapau’i ko e kautaha pa’anga talafi ‘oku nau ngāue’aki ‘oku ‘osi lesisita pe ma’u ha’ane laiseni talafi pa’anga
- Kapau te ke hoko ko ha tokotaha ‘oku uesia ‘i he fai hia kakaa pe kaiha’a, lipooti ia ‘aki e vave taha ki he kau polisi.
Kapau ko e kakaa pe kaiha’a ne ‘osi hoko tupu mei pa’anga ne kaiha’asi mei ho ‘akauni pangike, lipooti ki ho’o pangike he taimi pe ko ia na’a lava kenau ta’ofi kei taimi e fe’ave’aki ko ia ‘o e pa’anga pea malava kenau fekumi ki he tokotaha fai hia.
Founga fale’i ‘e taha ke tokoni kiate koe ke malu ai hono talafi ‘o e pa’anga ‘i he ‘initaneti
- Kapau ‘oku ke palani ke ke ‘ave ha pa’anga ‘i he ‘mobile app’ (polokalama talafi fakakomipiuta ‘i he mopaila), fakapapau’i ‘oku ke ‘download’ ia mei he ‘app store’ (polokalama faka-komipiuta ki he fefakatau’aki ke faktau mei ai) ‘i ho’o me’angāue to’oto’o: Apple’s App Store, Google Play pe ko e Microsoft Store.
Ko e ngaahi polokalama fakakomipiuta kotoa ko ia mei he ngaahi feitu’u ‘oku ta’epau, ‘e ola ia ‘i he kakaa pe kaiha’asi ai ‘a ho’o fakamatala fakaikiiki ke fakapapau’i ‘aki koe. Ke ke fakapapau’i ‘oku ke lau e ngaahi fokotu’u fakakaukau ‘oku ‘oatu mei he kakai kehe ‘oku nau ngāue’aki.
- ‘I he taimi ‘oku ke fokotu’u ai ha’o ‘akauni mo ha kautaha talafi pe ha kautaha fakapa’anga pe, ‘ai ha’o lea fakapulipuli ‘oku ‘ikai ke ngāue’aki ki ho’o ngaahi ‘akauni kehe (koe’uhi pe na’a ke palopalema ‘ia ka hoko ha maumau ki he teita).
Tauhi ‘a ho’o ngaahi lea fakapulipuli kia koe pe ke ke ‘ilo ki ai, pea ‘oua te ke to ngofua ka faka’ai’ai koe ke ke ngāue’aki, tukukehe kapau ko ha sevesi ‘oku lava ‘o fakapapau’i ‘oku mo’oni.
‘Oku mau fale’i atu ke ke faka’aonga’i e polokalama ‘initaneti ‘password manager’ ke tokoni ki hono tauhi ‘a ho’o lea fakapulipuli pea ke ne lava ‘o manatu’i kotoa ho ngaahi lea fakapulipuli, ke ‘oua te ke toe hanga ‘o tohi nima hifo.
Ki ha toe fakamatala ange fekau’aki mo hono fa’u moe founga ke malu’i ‘aki ho lea fakapulipuli, vakai ki he ‘protecting-yourself/passwords’ (malu’i kita/lea fakapulipuli)
- Ngāue’aki ha sevesi ‘oku ne faka’aonga’i e founga fakapapau’i ‘e ua ( ‘a ia ‘e fiema’u ‘a ho’o PIN (fika fakapulipuli) na’a ke ma’u ‘i ho’o popoaki fetohi’aki pe ‘imeili) kimu’a pea ke ma’u ha ngofua ke ke hu ki ho’o ‘akauni.
‘Oku malu ange e founga ko ia.
- Ka fakamanatu atu, ke ke hanga ma’u pe ‘o fakafo’ou ‘a ho’o ‘operating systems’, polokalama mo e ‘apps’ ‘i ho’o ngaahi naunau fakakomipiuta mo e me’angāue to’oto’o.
Tatau pe ki ha’o fakaleleiʻi ke fakafaingofuaʻi hono ngāue’aki, ‘a ia ko e polokalama fakafo’ou ‘oku ma’u ai e ngaahi founga ki hono fakaleleiʻi ki he malu’i ke tokoni ki he ‘transactions safer’.
‘Oku lava pe ke ke fokotu’u ‘a e ‘operating systems’, mo e ngaahi polokalama fakakomipiuta pea mo e ‘apps’ ke ‘otometiki ma’u pe hono fakafo’ou ke faingofua hono ngāue’aki.
- Mahu’inga ma’u pe ke toutou fakafo’ou e polokalama malu’i ki he ‘initaneti ki hono polokalama fakamuimuitaha pe ko e ‘app’ (‘oku fa’a ‘iloa ko e ‘antivirus’ (polokalama fakafepaki’i ‘aki e vailasi) ‘i ho’o me’angāue fakakomipiuta pea ke lele ma’u pe.
‘Oku fiema’u ke fai ‘eni ki ha komipiuta, ‘smartphones’ (telefoni faka-‘initaneti) pe ‘tablets’ – kau ki ai mo e naunau fakakomipiuta mei he kautaha Apple.
- Fakamama’o mei hono faka’aonga’i e ngaahi ‘links’ (fehokotaki’anga) ‘i he ‘imeili, popoaki fetohi’aki, ‘posts’ pe ko e DMs (Direct Messages (popoaki fakatefito) – pe ko hono fakaava ‘o ha faile ‘oku fakapipiki atu ‘i he ‘imeili – na’a ko ha matapa ia ki ha uepisaiti ‘oku kaka pe te ne fakaloto’i koe ke ke ‘download malware’.
Loua pe e ongo me’a ni ‘e malava ke hoko ai ha kaka pe ko hano kaiha’asi ‘a ho’o fakamatala fakaikiiki ‘a ia ‘oku fakapapau’i ‘aki koe, pe ko hano fakahoko loua e ongo fo’i palopalema
- Kapau ‘oku ke fe’alu’aki, faka’ehi’ehi mei hono ngāue’aki e ‘Wi-Fi hotspots’ ‘i he cafes, fale fai’anga fakatau kava malohi, hotele, pea mo e ngaahi feitu’u fakapule’anga ki ha’o talafi pa’anga, pe ha fa’ahinga totongi me’a faka-pa’anga pe ko ha’o fakatau ‘i he ‘initaneti.
Koe’uhi ‘oku ‘i ai e ‘hotspot’ ‘oku ‘ikai ke ‘malu’ pea malava pe ke ‘asi atu ‘oku ngali mo’oni ka ‘oku ‘oatu ia mei ha taha ‘oku kaka.
‘E toe ma’u atu ha ngaahi fakamatala ki he ‘Wi-Fi hotspots’ mei he ‘smartphones-tablets/wireless-networks-hotspots’