Lea Fakapulipuli

Ko e ngaahi lea fufū ‘oku faka’aonga’i ia fakataha mo e ‘username’ (hingoa ki ho ‘akauni he komipiuta). Neongo ia, ko e ngaahi saiti ‘oku malu, ‘oku nau lava ke ngāue ’aki e ngaahi founga fakapapau hangē ko ha PIN makehe mo e/pe ki ho fakamatala fakahisitolia. Ngaahi me’a ia e ni’ihi ‘oku ‘eke atu ki he ngaahi mata’itohi ‘i ho lea fufū , ke toe malu ange.

Ko e fakatu’utamaki ko ia hono ngāue ’aki e lea fufū ‘oku vaivai

• Ko e kakai ko ia ‘oku nau fakapuli atu ke fakahoko ha kaka mo fakahoko e ngaahi hia kehe, ‘o kau atu ki ai ‘eni:
  • Hu ki ho’o ‘akauni pangikē
  • Fakatau ‘o e ngaahi me’a ‘i he ‘initaneti ‘aki ho pa’anga
  • Fakapuli mai ko koe ‘i he netiueka fakasōsiale mo e ngaahi saiti ki he fakakaungame’a
  • ‘Ave ha ‘īmeili ‘i ho hingoa
  • Hu ki ho komipiuta ‘o vakai ki ho ngaahi fakamatala fakafo’ituitui

Fili e lea fufū sai taha

Me’a ke fai:

• Faka’aonga’i ma’u pe e lea fufū
• Ke fa’u ha lea fufū faingata, fili ha ngaahi fa’ahinga lea pe ‘e tolu. Kapau ‘oku ke ongo’i ‘oku fiema’u ke fa’u ha lea fufū ‘oku faingata’a, pe ko e ‘akauni ‘oku fa’u ki ai ‘oku ‘ikai ko e mata’itohi pe ‘oku fiema’u ka ‘oku kau atu ki ai e fika, faka’ilonga mo hono ngāue ’aki fakatou’osi ko ia ‘o e mata’itohi lahi mo e mata’itohi si’i.
• ‘Oku ‘i ai pe mo e ngaahi founga, ‘oku ‘ikai ke faingata’a pe vave, ka ‘oku sai pe ke ke fakakaukau ki he ngaahi me’a ko ‘eni:
  • Fili ‘a e lea fufū ‘oku ‘i ai ha ‘ulungaanga fakamata’itohi ‘e valu (toe lahi ange kapau ‘e lava, koloa pe ko e lea fufū ‘oku faingata’a angē ki he kau hia ke mate’i pe ‘ilo), ko hono ngāue fakataha ‘aki e mata’itohi lahi mo e si’i, fika mo e ngaahi faka’ilonga kipooti hangē ko e @ # $ % ^ & * ( ) _ +. (fakatataa ‘aki e SP1D3Rm@n  – ko ha founga tohi ia ‘e taha ‘o e ‘spiderman’, ‘aki e mata’itohi, fika, mata’itohi lahi mo e si’i). Ka neongo ia, tokanga ki he ngaahi maaka faka’ilonga lea pe ‘oku faingata’a ke fakahū ‘aki ha kipooti kehe. Pea manatu’i ko e fetongi ko ia ‘o e mata’itohi ki he mata’ifika (hangē ko e E ki he 3 mo e i ki he 1) ko e ngaahi tekiniki founga ‘oku manakoa ki he kau hia
  • Ko ha laine ‘o ha fo’i hiva he ‘ikai ke ‘ilo ‘e he kakai kehe ‘oku felave’i mo koe
  • Ko e hingoa ‘o e fa’e ‘o ha taha kehe ‘i taimi ko ia ne te’eki ai ke mali
  • Fili ha kupu’i lea ‘oku ke ‘ilo, hangē koe “Tramps like us, baby we were born to run” ‘o ngāue ’aki e ‘uluaki mata’itohi ‘o ngaahi fo’i lea takitaha ke ma’u ai e ‘tlu,bwwbtr’

Ngaahi me’a ke tuku:

• Hono ngāue ’aki e ngaahi me’a ko ‘eni ki he lea fufū :
  • Ho hingoa ‘akauni komipiuta, hingoa totonu pe hingoa ki he pisinisi
  • Hingoa ‘o ha taha fāmili pe hingoa ‘o ha manu ‘oku ke tauhi
  • ‘Aho fa’ele’i ‘o koe pe ko ho fāmili
  • Va’inga ‘akapulu pe timi F1 pe ‘ko ha ngaahi lea ‘oku faingofua ke matae’i ‘aki ka ai ha ‘ilo si’i ki hono tupu’anga
  • Ko e lea ‘password’
  • Hokohoko ‘o ha ngaahi fika fakatatau ki ha ngaahi fakahinohino
  • Ko ha lea fakatikisinali ‘oku angamāheni pea lava pe ke solova ‘e he ngaahi polokalama ‘hacking’
  • ‘I he taimi ke fili ai ha mata’ifika fakapulipuli pe PINs, ‘oua ‘e ngāue ’aki e fika hokohoko (hangē ko e 4321 pe 12345), ngaahi fika tatau (1111) pe fika ‘oku faingofua hono ‘ilo’i he taimi ‘oku ngāue ’aki ai e kipooti (hangē ko e 14789 pe 2580).

Founga ke tokanga’i ‘aki ho lea fufū u

• ‘Oua te ke fakaha ho lea fufū u ki ha taha kehe. Kapau ‘oku ‘ilo ‘e ha taha kehe ki ho lea fufū u, liliu ia ‘i he taimi pe ko ia.
• ‘Oua te ke fakahū ho lea fufū u he taimi ‘oku taipe’i ke ai kae sio ki ai ha taha kehe
• Ko e founga angamaheni ko ia ‘oku ngāue ’aki ki hono liliu ‘o e ngaahi lea fufū ‘oku ‘ikai ko ha me’a lelei, tuku kehe kapau na’e ‘hack’ e ‘akauni, pea ko ia ai ‘oku tonu pe ke liliu ia he taimi pe ko ia. ‘Oku tonu ke fai tatau pe ki ha ‘akauni pe uepisaiti na’a ke faka’aonga’i ki ai ‘a e fakaikiiki tatau pe.
• Ngāue ’aki ha lea fufū kehekehe ki he uepisaiti kotoa. Kapau ‘oku taha pe ho lea fufū u, ‘e lava pe he taha hia ‘o hu ki ho ngaahi me’a kotoa
• ‘Oua te ke ‘recycle’ ho ngaahi lea fufū (hangē ko e password2, password3)
• Kapau ‘oku fu’u fiema’u ke ke tohi fakanima ho lea fufū ke ke lava ‘o manatu’i, fakapuliki ‘i he founga ‘oku angamaheni kiate koe kae faingata’a ki ha taha pe ke ne solova
• Ko e founga ‘e taha ke ke tohi ‘aki ai ho lea fakapulipuli ko ho’o ngāue ’aki e ‘vault’ pe ko e ‘safe’ ‘i he ‘initaneti. Fekumi ki ha ngaahi fokotu’u fakakaukau, pea fakapapau’i ‘oku ke fili e taha ‘oku malu mo sai hono ongoongo.
• ‘Oua te ke ‘ave ho lea fufū u ‘i he ‘īmeili. He ‘ikai ha kautaha lelei ia te ne kole atu ke ke fai ‘eni

ʻE lava ʻe he foʻi moʻoni ko ia ʻoku totonu ke ke fakaʻaongaʻi ha lea fufū kehekehe ki hoʻo ʻakauni takitaha ʻo ʻai ke faingataʻa ai ke ke manatuʻi. Fakakaukau ke fakaʻaongaʻi ha taha ʻo e ngaahi lea fufū ‘vaults’ (tanaki’anga lea fufū ) ʻoku maʻu ʻi he ʻInitaneti, ka ke lau e ngaahi fakamatala pea kumi ki ha ngaahi fokotu’u fakakaukau felave’i mo ia.

‘Vaults/Safes’ (Tanaki’anga lea fufū he ‘initaneti)

‘Oku ‘i ai e ngaahi ‘vaults’ (‘iloa ‘aki e ‘password safes’ pe ko ha toe hingoa kehe pa) ‘oku ‘ata ke ngāue ’aki – totongi mo ta’etotongi e ni’ihi. ‘Oku lava ke tanaki ki ai kotoa ho lea fufū u ‘i feitu’u pe ‘e taha, faingofua ke hu ki ai, pea ‘ikai leva ke fiema’u ke ke manatu’i kotoa nautolu, pe tohi nima. Ko me’a pe ‘e fiema’u ke ke manatu’i ko e fakaikiiki pe ke ke hu ‘aki ki loto.

‘Oku tonu pe ke ke lau e ngaahi fakamatala pe kumi ki ha ngaahi fokotu’u fakafo’ituitui felave’i mo ia kimu’a pea ke toki fakahū ho lea fufū ki he ‘vault’. Ko fe pe te ke fili, ‘oku mau fokotu’u atu ke ke ngāue ’aki e fakamo’oni ‘e ua (2FA) – ‘i hono fakalea ‘e taha, ‘oku ne ‘ave ‘a e kouti ki ho’o telefoni to’oto’o pe ha me’angaeu fakakomipiuta pe, ‘a ia ‘e fiema’u ke ke fakahū ho leafufū ki he ‘vault’ ke ke lava ‘o hu ki ai, mei hangē tofu pe ko ha’o fakapapau’i ha totongi fakapangikē he ‘initaneti.

Ki ha toe founga malu’i, ‘oku mau fokotu’u atu ke ke ‘encrypt’ ho lea fakapulipuli kimu’a pea ke fakahū ia ki he ‘vault’, neongo ‘oku mau fakatokanga’i ko e lahitaha ‘oku nau ngāue ’aki e lea fufū , ko e founga faingofua ‘eni ia ke nau fa’a ngāue ’aki.

Mapule’i ‘o e ‘akauni ‘oku ke ngau’aki ki ho komipiuta

Kotoa ‘a kinautolu ‘oku ngāue ’aki e komipiuta ‘oku totonu pe ke ‘i ai ‘enau ‘akauni taki taha ke hu ‘aki koe’uhi ke nau hu pe ki he’enau ngaaahi faile mo ‘enau polokalama taki taha. Ko e ngaahi ‘akauni taki taha ‘oku totonu pe ke toki lava ‘o hu ki ai ‘aki e ‘username’ mo e lea fakapulipuli ke malu’i ‘aki e totonu fakafo’ituitui ‘oku ‘a’ana ‘a e ‘akauni. Ko e ngaahi polokalama ‘user account’ kehe, ‘oku lava pe ia ke seti ‘o fokotu’u ‘i he ‘user accounts’ – kau ki ai e ‘parental controls (’I he Windows Vista mo e Windows 7 pe).

‘Oua ‘e faka’aonga’i e ‘akauni ‘oku ne ma’u e ‘administrator privileges’ ke ngāue ‘aki he ‘aho kotoa pa, koe’uhi ‘e ngāue ’aki leva ia e he ‘malware’. Tatau ai pe kapau ko koe pe ‘oku ke ngāue ’aki, fokotu’u ko ia ‘o e ‘administrator account’ ke fakahoko ‘aki e ngaahi ngāue hangē ko e fakahū polokalama ki ho’o komipiuta pe liliu ki he polokalama sisitemi, mo ha toe ‘akauni ‘standard user’ ‘a ia ko ho’o ‘akauni ke fa’a faka’aonga’i. Kapau ‘oku ‘ikai ke ke hu ki he ‘administrator’ ‘akauni, ‘e ‘eke atu leva pe ‘oku ke fie ngāue ’aki e leafufū ki he ‘administrator’ ‘i he taimi ‘oku ke fakahū ai ha polokalama ‘driver’ pe fo’ou. ‘Oku ke lava pe ke ke pule’i e ‘user ‘accounts’ ‘i he Windows Control Panel.

Hunt the Password from Get Safe Online on Vimeo.