Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko
- Ko hono ma’u ko ia ‘a ho’o komipiuta pe ngaahi naunau me’angaue fakakomipiuta ‘e he malware, ‘e lava ke ‘i ai hono ngaahi nunu’a/fakatu’utamaki/maumau kehekehe ‘o kau ki ai:
- Hono faka’aonga’i ke (fakasiosio/siofi) snoop ki he me’a kotoa pe ‘oku ke fai ‘i ho komipiuta pe me’angaue, kau ai hono monitoa ho ngaahi fehu’aki fefakatau’aki fakapa’anga mo hono fakamo’ui ‘a ho’o me’afaitā ‘i ho komipiuta (webcam)
- Hono loka’i kotoa ‘a ho’o ngaahi faile kae ‘oua kuo ‘oange ha totongi huhu’i (ransomware), pe fakailifia’i koe ‘aki hano fakamanamana’i ngaahi founga kehe
- ‘E lava ke hoko ho me’angaue ko ha konga ‘o e ngaahi komipiuta fakanetiueka (botnet) (ko ha netiueka lahi ‘eni fakataha’i kotoa ai e ngaahi me’angaue ngaue’aki ki hono ‘ohofi ‘o e ngaahi uepisaiti ‘aki hono tou ‘ahia ‘o ‘ikai ke kei lava ‘e ia ke kei toe lava ke lele lelei)
- Malava pe ke ‘ikai ke ke fakatokanga’i ia ‘e koe pe ‘oku ‘osi uesia ‘a ho’o me’angaue he malware kae ‘oleva kuo kakaa’i, kaiha’asi e fakamatala fakapapau’i ‘aki ‘a koe pe ko ha fa’ahinga hia kehe pe kuo ‘osi fakahoko kiate koe.
- Ko hono faka’ilo ko ia ‘o e ngaahi fo’i ‘imisi, vitioo’, popoaki fetohi’aki mo e ngaahi me’a makehe pe ‘oku ta’efe’unga, hange ko ‘eni, kapau ‘oku ke mamata ki ha me’a ki he kakai lalahi ‘i ha me’angaue ‘oku ngaue’aki ‘e ha taha pe, pe ‘oku nau sio ki ai mei ho tu’a uma.
- Ko e malava ko ia ke mamata ta’e’amanekina ki ha me’a ‘oku totu’a ‘ene ta’efe’unga mo /pe ta’efakalao, ‘aki ha’o lomi ‘i he ngaahi fehokotaki’anga (tatau ai pe pe ‘oku ‘asi pe ta’e ‘asi ai e ngaahi ‘imisi) ‘a ia ‘oku ‘ikai ke ne fakaha atu ‘a e natula totonu ko ia ‘o e ngaahi peesi ko ia.
- Ko e ʻahiʻahi ko ia ke ʻ fakalakalaka ʻ ke mamataʻi e meʻa ʻoku fuʻu totuʻa ‘ene ta’efe’unga mo/pe taʻefakalao.
Founga malu ke te mamata’aki ki he kanotohi/me’a ki he kakai lalahi
- ‘A’ahi pe ki he ngaahi uepisaiti, ‘a ia ‘oku falala’anga pea nau tu’u ‘aki ‘enau ngaue faitotonu ki hono tokanga’i e ngaue ‘oku ma’u ai ‘enau pa’anga mei he ngaahi kautaha tu’uaki mo kinautolu ‘oku nau lesisita ‘ia nautolu kae totongi hono ngaue’aki (subscribers)
- ʻOua naʻa ʻahiʻahiʻi koe ke ke lomiʻi ʻi he ngaahi fehokotakiʻanga ki he ngaahi uepisaiti ʻoku nau ‘oatu pe fakaʻaliʻali ai ha ngaahi meʻa ʻoku taʻefakalao, pe ngaahi meʻa ʻoku fuʻu totuʻa ʻa ia ʻe ala lava ai e fakamamahi pe faka’ohovale kiate koe.
- ʻOua te ke sio ki ha meʻa ki he kakai lalahi ʻi ha komipiuta pe meʻangaue kehe ʻoku faka’aonga’i ‘e kinautolu iiki, pe nautolu ‘oku ‘ikai ke nau fie ‘ilo ki he to’onga mo’ui ‘oku ke ngaue’aki ‘i he ‘initaneti.
Kapau ʻoku ʻikai lava ke toe kalofaki ʻeni, ngāue ʻaki
e ngaahi fakahinohino ki he founga ‘ahia ki he totonu fakatāutahá (browsing privacy settings), tāmateʻi ho hisitōlia ke ‘osi mamataʻi hili e takitaha taimi ne sio’aki ai pea ʻoua te ke fakaʻilongaʻi e ngaahi uepisaiti ko ia.
Ngaahi palopalema he lipōtí
- Kapau te ke hoko ko ha taha uesia ‘i he ransomware pe ‘i ha faʻahinga kaka kehe pe, lipooti ia he taimi pe ko ia ki he kau polisi
- Kapau ʻoku ke fakaʻaongaʻi ha uepisaiti ʻa e kakai lalahi pea ʻoku ke fehangahangai mo ha ngaahi meʻa ʻoku fuʻu totuʻa ‘ene ta’efe’unga pe taʻefakalao, naʻe ʻikai ke ke ʻamanaki ke sio ki ai, lipooti ia ki he saiti ʻoku ne tokanga’i.
- ʻOua naʻá ke mā pe ongo’i ta’efe’unga ke ke lipooti ha palopalema, he te ke lava ʻo fakahaofi koe mo e niʻihi kehé mei he ngaahi palopalema ‘i he kahaʻú.