Kuo hoko ‘a e ngaahi feohi’anga fakasōsiale ‘i he ‘initaneti ko ha me’angāue mahu’inga ma’ae ngaahi kautaha mo e fa’ahinga kuo nau faka’aonga’i eni ke fakatokolahi ange ‘a kinautolu ‘oku nau fetu’utaki mo ‘ave kia kinautolu e ngaahi tu’uaki. Ko e ngaahi feohi’anga fakasōsiale ‘i he ‘initanetí ‘oku fakapotanga ki ai ‘a e fu’u kakai kā ‘oku ‘ikai ke mou maheni. ‘I he ‘ene pehē, ‘oku ‘i ai pe ‘a e ngaahi tu’utāmaki’anga ‘e ala hoko kiate koe ‘o kau ai ha feinga ‘a e kau faihia ‘i he ‘initaneti (cyber-criminals) ke nau kākaa’i koe.
Ngaahi tu’utāmaki’anga eni:
- Ko hono fakamafola atu ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui ‘o ‘ou, ko ho ngaahi maheni pe ko kinautolu ‘oku mou feohi he ‘initaneti.
- Ko ha ni’ihi mo ‘enau tō’onga houtamaki pe fakakina pea mo e ta’efieauna.
- Ko hono muimui’i pe fakasio ma’u pe koe pe ni’ihi ‘i he ‘initaneti (Cyberstalking)
- Hū ki ha uepisaiti ‘oku ‘ikai taau mo e fānau iiki.
- Vele’i pe fakahekeheke’i ke lava ai ‘o pā’usi’i ‘o e fānau iiki.
- Fe’iloaki ai mo ha taha ‘oku ne ngāue’aki lea fakamanamana, fakalielia, ta’efe’unga pe laulanu pē ko ha ngaahi me’a pe ‘ulungaanga ta’efe’unga.
- ‘E feinga ha ni’ihi ke ke ke fakaului ki ha’a nau ngaahi tui pe kaveinga mo’ui ‘oku fu’u fakalilifu.
- Ko hono faka’ilo koe pe fetūkuaki koe’uhi ko ha’o ngaahi lea ta’efe’unga he ‘initaneti (i.e. la’i tā, lau kovi).
- Ko hono ma’u ha ‘imeili (phishing) ‘o fakaafe’i koe ki ha ngaahi uepisaiti kākā pe ko ha uepisaiti ta’etaau.
- Ma’u ha fakaafe mei ha kaungame’a, maheni pe kautaha, ke ke hū ha ngaahi uepisaiti kākā pe ta’etaau.
- Ko hono halu (hacking) ‘e ha ni’ihi kehe ‘a ho’o peesi pe ko ha’a nau holataki’i ia ‘o nau ngāue’aki ta’epoaki (hijacking)
- Fakahū ‘o e ngaahi viruses pe spyware ki ho’o peesi ‘i he ha’a nau tohi pe fakamoimoi (attachment) atu ha lau’i ta pe fakatātā.
- Ko ha’o tohi ‘i he ‘initaneti ‘oku mou folau pe mavahe mei ai pe folau ‘eve’eva ‘o ‘ilo’i ai ‘e he kau kaiha’a. Kapau ‘e hae ‘o fai ha kaiha’a homou fale lolotonga ho folau, koe‘uhi ko ho’o tala ia ‘i he ‘initaneti, ‘e lava pe ke ‘ikai tali ‘e he kautaha malu’i ho’o kole ke totongi huhu’i ‘a ho’o koloa na’e kaiha’asi.
- Ko e ngāue’aki ‘e kinautolu ‘oku nau fakalele ‘a e ngaahi feohi’anga fakasōsiale ‘a ho’o ngaahi fakamatala fakafo’ituitui ki ha ngaahi ‘uhinga kehe, hange ko hono fakatau atu ki ha ngaahi kautaha kehe.
- Ta’etokanga’i ‘e he kautaha feohi’anga fakasōsiale ke malu’i kinautolu pea hu ha ni’ihi ‘o kaiha’asi ‘a e ngaahi fakamatala ‘oku nau tauhi (data breach) ‘o kau ai ‘a ho’o ngaahi fakamatala.
Fetalanoa’aki ‘i ha founga malu
- ‘E lava ke ke hao mei he ngaahi matu’utāmaki’anga ni ‘o lava ke hokohoko atu ho ngāue’aki ‘a e ngaahi feohi’anga fakasōsiale he ‘initaneti, ‘o kapau teke muimui ki he ngaahi tu’utu’uni ko ‘eni:
- ‘Oua te ke fa’ifa’taki i pe muimui noa’ia ki he ngaahi me’a ‘oku fai ‘e he ni’ihi ‘oku mou fetohi’aki ‘i he ‘initanetí kapau ‘oku ‘ikai te ke fiemālie ke fai ia.
- Vakavakai lelei ‘oku totonu ke fakahoko atu ‘i ho’o peesi ‘a ho’o fika telefoni, tā homou ‘api, ngāue’anga pe ‘apiako, ho tu’asila pe ‘aho fa’ele’i.
- Faka’aonga’i ha hingoa fakapuli ‘e ‘ikai lava ai ke ‘ilongofua ai koe – ‘a ia ‘e ‘ikai tonu hono ngāue’aki ‘a e hingoa ‘joe caribbean’ mo e ‘jane leeward’.
- Fokotu’u ha tu’asila ‘imeili makehe ke lēsisita mo fai’aki e fetu’utaki mo e ngaahi uepisaiti/mītia fakasōsiale ke faingofua hono tamate’i kapau ‘e a’u ‘o pehē. ‘Oku vave mo faingofua pe ‘a hono fokotu’u ha ‘imeili fo’ou hangē ko e Hotmail, Yahoo! Mail pe gmail.
- Ngāue’aki ha (password) ‘oku faingata’a ke to e ‘ilo ‘e ha taha kehe.
- Tauhi ho’o peesi ke malu, pea ke faka’atā pe ho ngaahi kaungame’a ofi ke nau lava ‘o ‘ilo ‘a ho’o ngaahi fakamatalá..
- Lau e ngaahi tu’utu’u ni mei he ngaahi mītia fakasōsiale ke mahino ‘a e founga tenau ngāue’aki ‘a ho ngaahi fakamatala/peesi. ‘Oku nau fa’a fakaikiiki atu ‘a e ngaahi fakamatala ko ‘eni ‘i h tohi mataiiki (small print).
- Ko e me’a ‘okú ke tuku atu he ‘initanetí ‘e nofo ai pē he ‘initanetí. ‘Oua te ke tuku atu ha ngaahi me’a (vitio, tā, fakamatala) te ke mā ai he kaha’u.
- ‘Oua te ke tuku atu ‘i he ‘initaneti ha ngaahi me’a ta’etaau pe ta’efe’unga ke lotomamahi ai ha taha pe ko ha ni’ihi kehe.
- Fakatokanga’i ‘a e ngaahi fakamatala ‘oku tuku atu ‘e ho ngaahi kaungame’a ‘i he ‘initaneti fekauaki mo ko e, ‘o kau ai ho’o mo’ui faka’aho mo ho’o ngaahi fakamatala fakafo’ituitui.
- Manatu’i ange, ‘oku lahi ‘a e ngaahi kautaha ngāue ‘oku nau vakavaka’i ‘a e ngaahi peesi ‘o kinautolu ‘oku kole ngāue, koia ai, to e tokanga ange ki he ngaahi me’a (tohi pe tā) ‘oku tuku atu ‘i ho’o peesi.
- ‘Oua te ke fakahā ‘a e ngaahi ‘aho ‘oku ke mālōlō ai he ngāué ‘i he ‘initaneti, pe ko ha tā fakafāmili lolotonga ho’o mou folau – ‘oku ngāue’aki ’e he kau kaiha’á ‘a e ‘initanetí ke fakasio/’ilo ha ngaahi ‘api ke nau kaiha’a mei ai.
- ‘Ilo’i ‘a e founga malu/lelei ki hono ngāue’aki ‘a ho’o peesi. Ngāue’aki ‘a e privacy features ke ta’ofi ‘a e hū noa’ia ha taha ki ho’o peesi. To e tokanga ange kiate kinautolu ‘oku ke tali ke mou feohi mo ia he ‘initaneti.
- Malu’i ko e mei he ngaahi phising scams, ‘o kau ai ‘a e fakaafe kaume’a loi, pe ko ho fakaafe mei ha taha pe kautaha ke ke kau ange ki ha peesi pe ko ha uepisaiti kākā.
- Kapau ‘e toki ‘ilo na’a ke ‘efihia noa ‘i ha fa’ahinga kākā na’e fakahoko ‘i he ‘initaneti, pe ko ha scam, fakapapau’i ‘oku tamate’i e ngaahi likes, pea ‘ikai to e fakangofua kenau fetu’utaki atu ki ho’o peesi/’imeli.
- Fakapapau’i ‘oku ke faka’aonga’i ha antivirus/antispyware/firewall ‘oku fo’ou mo malu kimu’a pe ke ngāue’aki ‘a e ‘initaneti.
Ngaahi fakamatala makehe
Vakai ki he peesi fekau’aki mo e founga malu ‘o e ngāue’aki ‘a e ‘initaneti, ‘i he ngaahi feohi’anga fakasōsiale he ‘initaneti, hange ko e: