Meʻapango, he ʻoku fakaʻaongaʻi lahi foki ʻa e mitia fakasōsiale ʻe he ha faingataʻa, he ko e ʻuhinga tofu pe ia ʻoku hiki atu ʻi ʻolunga. ʻOku tokolahi ha faihia ʻoku nau ʻ fufuuʻi ʻ ʻi mui ʻi he foʻi moʻoni ko ia he ʻikai ke nau lava ʻo ʻiloʻi lelei, ʻo lea ʻaki ha ngaahi meʻa he ʻikai ke nau fakakaukau ke lea ʻaki ʻa e mata-ki he-mata, ʻa ia ʻe lava ke lau ko cowardly.
ʻOku fie maʻu ʻe he ngaohikovia ʻi he ʻInitaneti ha ngaahi founga kehekehe, pea ʻoku ʻikai fakangatangata pe ʻa e kau faingataʻaʻia ki he kakai. Te nau lava ʻo fai ha faʻahinga ngāue pe, ʻi ha faʻahinga taʻu pe, tangata pe fefine, fakataukei fakasekisuale pe fakasōsiale pe fakamatakali backgrouldm pea moʻui ʻi ha feituʻu pe.
-Cyberbulluing
ʻE toki lava pe ke hoko ʻa e Cyberbullying ʻi he ʻInitaneti, pe ko ha konga ʻo e houtamaki fakalukufua. Mahalo cyberbullies ko ha kakai ʻoku ʻiloʻi pe ʻikai ʻiloʻi koe. Pea hangē ko e kau houtamaki kotoa pē, ʻoku nau faʻa feinga maʻu pē ke fakalotoʻi e niʻihi kehé ke nau kau mai. ʻE lava pe ke fakamamahiʻi koe ʻi hoʻo tui fakalotu pe politica, matakali pe sking colour, ʻimisi ʻo e sino, kapau ʻoku ʻi ai haʻo faingataʻaʻia fakaʻatamai pe fakaesino pe ʻikai ha ʻuhinga mahino.
Cyberbullying angamaheni comprises hono ʻoatu ha fakamanamana pe ngaahi popoaki nasty pe ngaahi fetuʻutaki kehe ki he kakai ʻo fakafou ʻi he mitia fakasōsiale, ngaahi saiti vaʻinga, text pe ʻimeili, fakahu ha foʻi vitio fakama pe fakama ʻi hono talitali ʻo e ngaahi saiti hangē ko e YouTube pe Vimeo, pe harrassing ʻi he toutou fakalea, messeges pe talanoa tauʻataina. ʻOku fakautuutu, ʻoku fakahoko ia ʻaki hano fakahu pe ʻave ha ngaahi ʻata, vitio pe fakaikiiki fakatautaha ʻoku maʻu ʻo fakafou ʻi he sexting, taʻe maʻu ha ngofua mei he tokotaha ʻoku ʻaʻana. Cyberbulies fokotuʻu ʻe ha niʻihi ʻa e ngaahi peesi ʻo e Facebook mo e ngaahi ʻakauni mitia fakasōsiale kehe ke fakamalohiʻi e niʻihi kehe. Ko e ngaahi ola ʻo e cyberbullying mei he fakaʻitaʻi mo e faingataʻaʻia ʻi he ngaahi meʻa fakamamahi taha ʻoku hoko pe kiate kita mo e taʻonakita. ʻOku hoko moʻoni ʻeni ki he kakai tuʻu laveangofua, pe ko ha taha naʻa ne ʻai ke ongoʻi tuʻu laveangofua ʻi cyberbullying pe ngaahi tukunga fakatautaha kehe.
MEʻA KE FAI KAPAU ʻE UESIA KOE ʻE CYBERBULLYING
-Cyberbullies e mitia fakasōsiale, ʻimeili mo e ngaahi ʻakauni popoaki taimi nounou ʻo ka fie maʻu.
-Lipooti cyberbullies ki hoʻo kautaha tokoni ʻi he ʻInitaneti (ISP), kautaha telefoni toʻotoʻo (kapau ʻoku fakafou ʻa e houtamaki ʻi he tohi pe uiuiʻi) pe saiti mitia fakasōsiale/app.
-Fakakaukau ke shanging hoʻo fika telefoni kapau ko e houtamaki ʻoku ʻi he text pe telefoni, pea tauhi ʻa e tokotaha fakafoʻituitui foʻou.
-Maluʻi kotoa hoʻo ngaahi lea fufuu mo e lea fufuu ke maluʻi hoʻo telefoni.
-ʻOua naʻa ke tali mai, ʻoku vaʻinga ʻeni ʻi he nima ʻo e taha houtamaki.
– Talanoa mo hao kaungāmeʻa, mēmipa ʻo e fāmilí pe ha taha falalaʻanga kehe fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hokó mo e ongo ʻokú ke maʻú.
-Keep e ngaahi ʻimeili fakatupuʻita, ngaahi popoaki mo e ngaahi pou ko ha fakamoʻoni kapau ʻe lipooti e houtamaki.
-Lipooti ha houtamaki mamafa hangē ko e ngaahi fakamanamana ʻo e fakatuʻutamaki fakaesino pe ngaohikovia, ki he kau polisi.
FAKAMATALA LAHI ANGĒ MOE FALEʻI
-Houtamaki UK (konga ʻo e moʻui fakafamili): www.bullying.co.uk/cyberbullying
-‘Cyberstalking’
Ko e Cyberstakiking ko ha fetuʻéoku ʻoku ʻikai fiemaʻu ha taha kehe pe ko ha taha ʻoku ʻikai ke ne maʻu ʻa e ke ʻoku ʻi ai ha muli.
ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke lau fekauʻaki mo fekauʻaki mo e niʻihi ʻoku nau ʻi ai fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo fai, ʻa ia ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻe lava ke fakaʻilo ʻuhinga fekauʻaki.
ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa lahi ʻoku ha ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi feituʻu ʻoku ʻi ai e cyberstalkers, kau ai ʻa kinautolu ʻoku nau ʻi ai ʻo hangē ko e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ʻi he hala ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke nau tokanga ki ai, niʻihi ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi kui ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke nau maʻu. Te nau lava ʻo fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku ʻi ai hoʻo vaʻinga ʻi he vaʻa vaʻinga ʻoku ʻi ai e ngaahi meʻa ʻoku ʻi ai e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi he ʻoku ʻi ai e ngaahi meʻa ʻoku ʻi ai e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke nau fekauʻaki mo ia
FOUNGA KE FAKAʻEHIʻEHI AI MEI HE SYBERSTALKING
- Toe vakaiʻi pe ko e ha e fakamatala ʻi he ʻInitaneti fekauʻaki mo koe pea tauhi ia ki ha minimu,.
- Liliu maʻu pe hoʻo ʻimeili mo e lea fufuu ki he ngaahi ʻakauni mahuʻinga ʻi he ʻInitaneti pea tauhi kinautolu ke nau malu.
- Toe vakaiʻi kotoa hoʻo mitia fakasōsiale mo kumi e misini fakafoʻituitui mo e feituʻu malu.
- Fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakataha fakapuleʻangá.
- Fakapapauʻi ʻoku fakahu ʻa e polokalama maluʻi ʻinitaneti ki hoʻo komipiuta mo e ngaahi device toʻotoʻo pea fakamoʻui ʻa e
- Fakapapauʻi ʻoku fakamoʻui hoʻo wireless hub/router.
- ʻOua naʻa ʻave pe maʻu mai ha fakamatala fakatautaha ʻi he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻa e WI-Fi.
- Fakangatangata ʻa e fakamatala fakatautaha mo fakapaʻanga ʻoku ke vahevahe pe ʻikai ke ʻInitaneti.
KAPAU KO HA TAHA CYBERSTALKING KOE
- Tanaki mo hiki ʻa e fakamoʻoni ki he lahi taha te ke lava.
- Lipooti e stalking ki he kau polisi.
- Ko e lahi taha ʻo e ngaahi saiti fengāueʻaki fakasōsiale ʻoku ʻi ai ʻa e ʻ ort ngaohikovia ʻ pe similare ke ke lava ʻo lipooti cyberstlking mo e ngaohikovia kehe.
Trolling
‘Oku ‘okai ke fu’u faikehekehe ‘eni mei he ‘cyberbullying’, ko e ‘trolling’, ko hono ‘uhinga ia ki he fakatu’u’ita, faka’ohovale, pe ko hono fakalelei’i ‘o ha ngaahi kulupu fakafo’ituitui ‘osi fili, pe ko ha fo’i falukunga kakai ‘a ia ‘oku ‘ikai ke ‘i ai hanau ki he ‘troll’. ‘Oku ne fakatupu faka’ita ki he tokolahi, koe’uhi ko hono fakahaa’i ‘o e ngaahi fakakaukau fokotu’utu’u ‘a e kakai kehe, pe ko ‘ene fakakaukau pe. Lau lanu, fakalotu, ‘homophobic’, politikale, pe ko e founga angamaheni ko ia ko e ngaohikovi’i fakasōsiale ‘i he ‘initaneti, ‘a ia ‘oku fa’a faka’aonga’i ‘i he ‘trolling’, ka ‘oku malava pe ke fakamamahi’i mo koe ‘aki e timi sipoti, pe kautaha ‘oku ke poupou’i. ‘E lava foki ke ngāue’aki ki he – kakai ‘oku ‘iloa pe ‘iloa – ‘i he ‘philanthropy’ (ngāue ‘ofa), charity (ngāue ‘ofa), ‘altruism’ mo e ngaahi me’a lelei kehe pe … ‘aki ‘e he ‘trolls’ ko ia ‘oku ‘ikai ke nau tui tatau. Ko e taha ‘o e ngaahi founga fakamamahi taha ‘o e ‘trolling’ ko ‘ene hoko ‘o ‘obscenities’ pe fakatupukovi ki he kakai ko ia kuo ‘osi pekia, ‘a kinautolu he ‘ikai ke nau toe lava ‘o fakafepaki. ‘E lava ke iku ‘eni ki ha mamahi lahi ki he kainga mo e kaungame’a ko ia ‘a taha pekia ‘oku nau kei mo’ui. ʻE lava ke fakahoko ʻa e ‘trolling’ ʻe ha niʻihi fakafoʻituitui, pe ngaahi kulupu ‘trolls’ ʻoku ʻi ai ha taumuʻa angamaheni ke fakalotomamahiʻi ʻa e kau faingataʻaʻia taʻehalaia.
MEʻA KE FAI KAPAU ‘E UESIA KOE ʻE HE TROLLING
- Poloka e ngaahi ʻakauni mitia fakasōsiale ‘a e ‘trolls’ .
- Lipooti e ‘trolls’ ki hoʻo ‘internet service provider’ (ISP), kautaha telefoni toʻotoʻo (kapau ‘oku fakamalohi’i ‘o fakafou ‘i he popoaki fetohi’aki pe telefoni), pe ki he saiti mitia fakasōsiale/’app’.
- ʻOua naʻa ongo’i ilifia, pe fakahaaʻi ʻoku ke ‘ilo ‘oku ke ‘ita, he ‘e ngāuekovi ‘aki ia ‘e he tokotaha ‘troll’.
- Talanoa mo ha’o kaungame’a, memipa ‘o e famili pe ha taha falala’anga ke pe, fekau’aki mo e me’a ‘oku hoko, mo e ongo ‘oku ke ma’u
- Tauhi ‘a e ngaahi ‘īmeili fakatupu’ita, ngaahi popoaki mo e ngaahi ‘posts’, ko ha fakamo’oni pau, kapau te ke lipooti ‘a e ‘trolling’
- Lipooti e ‘trolling’ ‘oku fakamo’omo’oni ki he polisi, kapau ‘oku fakaongoongokovi’i, pe ngalingali te ne fakatupu ha taufehi’a
Creeping
‘Oku ‘uhinga ‘a ‘e ‘creeping’ ki hono vakai’i ma’u pe ‘o ha taha ‘i he mitia fakasōsiale ‘aki ha’a ne lau ‘e nau ‘timeline’, fakamatala fakamuimuitaha, fepotalanoaʻaki, ʻu ta/vitioo, fakamatala fakafoʻituitui mo e kaungameʻa. ʻE lava foki ke kau ai hono vakaiʻi e meʻa kuo tohi ʻe he kakai,ʻi he ‘timelines’ ʻa e kakai kehe, pe ko ‘enau faka’aonga’i e ‘retweeted’
Ko e kau ‘creepers’, tenau fakahehema kinautolu ke fufuuʻi meiate koe ʻa e foʻi moʻoni ko ia ʻoku nau ‘creeping you’, ‘aki ‘enau ʻikai ke fakaafeʻi, fokotu’u fakamatala, pe tali atu ʻi he Facebook mo e ngaahi mitia fakasōsiale kehe, pea ‘ikai ke nau toe sio ki hoʻo peesi LinkedIn, (he ‘e fakaha atu ia ‘e he saiti).
ʻOku ʻikai hangē ia ko e ‘cyberstalking’, ko e ‘creeping’ ‘oku ‘ikai ke fu’u fakatu’utamaki pea ‘oku ‘ikai ke ne maumau’i ha lao, ka neongo ‘oku ‘creepy’ (fakailifia)