Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko
Te ke lava ‘o fakatonga’i mei he uepisaiti ko’eni, ‘oku lahi ‘a e ngaahi ‘ekitiviti te ke lava ‘o fakahko ‘i he ‘initaneti, pea kapau ‘e ‘ikai ki’i tokanga ki ai, ‘e lava pe ke fakamele’i ‘e he kau kaka. Ko e ‘scams’ ‘oku toki hoko ia ‘i ha’o feinga ke fakatau pe fakatau atu ha koloa pe sevesi, pe tenau va’inga ‘aki ho ongo fakaetangata hangē ko e fiema’u ke ma’u angē ha pa’anga lahi, pe fiema’u ha kaume’a fakafieafia. ‘Oku ‘i ai ‘emau tefito’i, peesi ‘oku fakaikiiki atu ai hono lava ke tala mo faka’ehi’ehi mei he ‘scams’, ka ‘oku ‘i ai e ngaahi me’a ia ‘oku angamaheni pe ‘a ia ‘oku hanga ‘e he kau kaka ‘o ngāue ’aki kovi ‘aki e sevesi talafi pa’anga’i he’enau feinga ke kaiha’asi e pa’a’nga ko ia ‘a e tokotaha ‘oku kākā’i:
- ‘Tomuʻa totongi kimuʻa/’prepayment scams’, ‘i he taimi ko ia ‘oku hoko ai ha taha kaka ‘o fakafofonga’i mai ai ha taha mei he kautaha no loi, ‘o ngāue ’aki e me’a fakapepa, ‘īmeili , mo e uepisaiti ‘oku ‘asi fakalao mo totongi e ‘fees’ kimu’a pea toki fai e noo, ‘o hangē ‘oku ngali mo’oni, ‘a ia na’e ‘ikai ke mo’oni.
- ’Inheritance scams’ ‘oku hoko ia ‘i he taimi ‘oku feinga ai e kau kaka ke nau tohoaki’i koe ‘aki e ngaahi palomesi ‘aki e ngaahi ‘inivesimeni pe ngaahi me’a’ofa kapau ‘o fakafetongi ‘aki ha totongi ‘fee’
- ’Sopingi misiteli scams’ ‘a ia ‘oku ‘oatu ai ha sieke pea talaatu ke ngāue ’aki e pa’anga ke ‘fakafuofua’i’ ‘aki ha pa’anga ke talafi sevesi. Ko e sieke ia ‘e ‘bounces’ (‘ikai ngāue ), pea ko koe teke totongi fakafoki.
- ’’Ova e totongi scams’, ‘i he taimi ko ia ‘oku ‘oatu ai ‘e he ‘taha fakatau’, ki he taha fakatau atu e koloa, ‘a e sieke ‘oku matamata’i fakalao ‘aki e totongi ‘oku lahi angē ia he totongi ne fai ki ai e aleapau, mo e fakamatala ki he fu’u totongi ‘ova, pea kole ke atu ke fakafoki angē e pa’anga ko ia ‘oku ‘ova ‘aki.
- Ko e ‘Employment scams’, ‘oku hoko ia ‘i ha ‘oatu ‘e ha taha ha ngāue pe ngāue mei ‘api ‘oku faingamalie ‘a ia ‘oku ngali fu’u sai ia ke mo’oni. ‘Oku ‘oatu kiate koe e sieke ‘asi mo’oni ke totongi ‘aki e ngaahi fakamole ke kamata ‘aki mo e kole ke fakafoki angē ‘a e toenga palanisi, pe kole atu ke totongi kimu’a e pa’anga ki hono lesisita ko ia ‘o e kau ngāue pe ko e sieke totongi kimu’a pea toki fakahoko e ngāue .
- ’Loteli pe pale scams’ ‘a ia ‘oku fetu’utaki atu ai kiate koe pea talaatu ‘oku fiema’u ke ke ‘ave e pa’anga ke totongi ‘aki ‘enau ngāue ‘oku fai ‘aki e ‘fee’ pe totongi ki he tukuhau kae toki lava ke ma’u ho ‘winnings’ (pale) – pe ko ha’o ma’u ha sieke ta’e’amanekina pe pa’anga ‘ota mo ha fakahinohino ki he feitu’u ke tipositi ki ai e pa’anga, mo e talafi fakafoki e konga ‘o e pa’anga, ke totongi ‘aki e ‘fees’ mo e tukuhau.
- ‘Totongi ki he koloa tofi’a scams’, ʻa ia ʻoku kākāʻi ai koe ke ke ʻave ha paʻanga ki ha ‘fees’(ngaahi totongi kehekehe) mo ha ngaahi tipositi kehekehe ki ha koloa ʻoku ke loto ke totongi ka ke ngāue ’aki fakataimi, pe kapau ko e ‘landlord’ (taha ‘a’ana e kolo tofi’a) koe ‘oku ‘oatu e sieke loi ke tipositi ‘aki, pea nau kaniseli mai e fo’i aleapau pea ke talafi e tipositi fakafoki kiate ki nautolu ki he tokotaha fakangalingali ko e ‘tenant’ (taha ne totongi ke ngāue ’aki ha tofi’a koloa).
- Scams ʻo e meʻalele, ʻa ia ʻoku kākāʻi ai koe ke ke ʻave ha paʻanga ko ha tipositi ki ha meʻalele ʻoku ke fie fakatau – pea ke totongi ʻaki ʻa e ʻshipping feesʻ (totongi ki hono fakafolau ‘o e me’alele) – pe kapau ko e taha ‘seller’ (taha fakatau atu) ʻoku ʻoatu ai kiate koe ‘a e sieke loi ki he tipositi, pea nau kaniseli leva ʻa e meʻa ko ia pea ke talafi fakafoki e tipositi ki he tokotaha ʻoku teu ko ia ‘oku fakangalingali mai ko e ‘buyer’ ( taha fakatau)
- Tohi fakamoʻoni ʻo e totongi scam, ʻa ia ʻoku kole atu ai ʻe ha taha ʻoku haʻana e ngaahi koloa fakataua pe ka ke ʻave ha paʻanga ki ha memipa ʻo` e famili/kaungameʻa ko ha fakamoʻoni ʻoku feʻunga hoʻo paʻanga ke totongi ʻaki ha koloa pe fakatau ha ka. Te nau kole atu ke ke ʻave ha tatau ʻo hoʻo foomu feʻaveʻaki ko ha fakamoʻoni, pea te nau tanaki leva ʻa e paʻanga ʻo fakaʻaongaʻi ha ID loi ʻi he hingoa ʻo e tokotaha ʻoku ne puke atu.
- Scams ki he meʻa fakatuʻupakee/kui, ʻa ia fraudsters pehē ai ʻoku puke, ke ʻohofi pe puke taʻe totonu pea ʻoku nau fie maʻu fakavavevave ha paʻanga, pe impersonate makapuna toulekeleka, ʻoku nau fie maʻu ha paʻanga.
- ‘Fakatautuki scams ʻi he ʻInitaneti’, ‘i he taimi ‘oku lava lelei ai ha’o peti ‘i ha koloa pea talaatu ‘oku tali ‘e he ‘seller’ e totongi ‘aki e founga talafi pa’anga ‘aki e hingoa fa’u, ‘a ia ‘e toki ngāue ’aki ‘e he ‘seller’ ke faka’aonga’i ‘aki ke fakamo’oni’i ‘aki ia ke ne lava ‘o ma’u e totongi he taimi kehe. Pe, kapau na’e ‘ikai ke ke ma’u ‘e koe ‘a e peti, ka ‘oku fakafe’iloaki atu ha taha ‘o ‘oatu e aleapau tatau mo kole atu ke talafi e pa’anga, ke fakafetongi ‘aki ha koloa ‘oku toki fakamo’oni’i ‘oku ‘ikai ke ‘i ai.
- ‘Romance, dating or relationship scams’, ‘ kapau ko ha taha koe ‘oku ‘i ai ha’o va fakakaungame’a mo ha taha kākā pea ne fakaloto’i koe ke ke talafi ha pa’anga ke totongi ha me’a fakatupake pe ke totongi ha’a mo fakamole ke mo fetaulaki.
Ngāue ’aki Money Transfer Services ( Sevesi Talafi Pa’anga)
- ‘Oua te ke ‘ave pa’anga ke totongi tukuhau pe ki ha ngāue ne fai ki ha loteli pe ko ha ngāue ke ma’u ‘aki ha pale.
- ‘Oua te ke ngāue ’aki ha sivi fehu’i ko ha founga malu’i kehe ia ke malu’i ‘aki ho fakatau
- ‘Oua na’a ke ‘oatu ho fakamatala fakapa’anga ki he kakai pe pisinisi ‘oku ‘ikai te ke ‘ilo
- ’Oua na’a teitei ‘ave ha pa’anga ki mu’a ke ma’u ai ha no pe kaati fakapa’anga
- ’Oua te ke teitei ‘ave pa’anga kimu’a ke totongi ‘aki ha fakamole ‘o ha kautaha ‘oku mo fengāue ’aki
- ’Oua te ke totongi totongi ki mu’a ki ha tipositi pe pa’anga totongi ‘aki ha fakatau atu pe fakatau ‘o ha me’
- ’Oua te ke totongi totongi ki mu’a ki ha tipositi pe pa’anga totongi ‘aki ke ngāue ’aki ha koloa tofi’a pe
- ’Oua te ke totongi totongi ki mu’a ki ha tipositi pe pa’anga ke totongi ‘aki ha ngāue ki he fakatu’utamaki ta’e fakamo’oni’i
- ’Oua te ke ‘ave pa’anga mei ha sieke ‘aki ho ‘akauni kae ‘oleva ke fakapapau’i ‘oku mo’oni ‘i ai ha pa’anga lava totongi ‘aki e sieke
- ’Oua te ke talafi pa’anga ki ha fakatau na’a ke fai ‘i he ‘initaneti
- ’Oua te ke fakaava ha me’a pipiki ki ho ‘īmeili , pe lomi’i e ‘link’ (tua’asila fehokotaki he ‘initaneti) ‘i he ‘īmeili ‘oku pehē atu ‘oku mei he sevesi talafi pa’anga.
Kapau kuo ke moʻua ʻi ha scam
Telefoni leva ki he fakafofonga talafi pa’anga sevesi fakafonua ‘i he taimi pe ko ia. Kapau kuo ke ʻave ʻa e paʻanga ka kuo teʻeki ai ke totongi ki he tokotaha ʻoku ne maʻu ia, te ke lava ʻo taʻofi ʻa e fakatau.
Ngaahi fakamatala ke toe tanaki atu
Vakai ki he Western Union’s consumer protection advice
Vakai ki he Moneygram’s consumer protection advice