Ki he niʻihi fakafoʻituitui mo e fanga kiʻi pisinisi iiki, ko e ‘uu ngaahi me’a ko ‘eni ‘oku kau ai ‘a e mea’faitaa IP ‘oku faka’aonga’i ki he malu’i, ‘surveillance’ mo e monitoa ‘o e fanau iiki, ngaahi me’angāue fakakomipiuta ‘oku ne pule’i e mafana, televisone fehokotaki fetu’utaki/’set top boxes’, mea’ngāue fakafieafia ki ha fa’ahinga feitu’u, misini koloa faka’uhila ( mei he ‘aisi ki he loki saoa ‘o a’u ki he ‘uhila ‘oku fakapolokalama’i) mo toe lahi e ngaahi me’alele ‘oku kau atu ai. Katoa ‘oku fakautuutu angē ‘enau ngāue’aki ‘a e ‘initaneti ke ‘ilo ai e ngaahi tu’unga ‘o e misini pe tu’unga fakangāuem pe ke fakakake’i ‘aki ‘ene ngāue, ‘i he taimi pe ko ia.
ʻOku tokolahi ha niʻihi – ‘oku nau fohokotaki ki he ‘initaneti ‘o fou ‘i he ‘WiFi router’ ki ‘api pe ki he pisinisi, ‘o lava ai ‘e he taha ‘a’ana ke ne monitoa mo mapule’i e konga pe kotoa ‘o e ngaahi fatongia
‘o e naunau me’angāue mei feitu’u mama’o ‘aki ‘enau mopaila telefoni pe ngaahi me’ngāue kehe.
Ki he ngaahi kautaha lalahi angē, kautaha ngaohiʻanga koloa, ‘power generation plants’ (founga fa’u ivi ki he ‘uhila mo e ala pehē), ‘energy grids’ (netiueka fehokotaki ke fa’u ivi faka’uhila), ‘api nofo’anga tokanga ki he mo’uilelei‘o e kakai mo e ngaahi sisitemi fefononga’aki, ‘a ia ‘oku fakautuutu angē ‘a e tatau ‘enau founga fehokotaki fakame’angāue, ‘o lava ‘omi ai ha 24/7 fehokotaki’anga ki he pule ngāue ‘o a’u ki he pule lalhi CEO, pe ko fe pe ha feitu’u tenau ‘i ai.
Ngaahi fakatu’utamaki ‘e malava ke hoko
Neongo ia, koeʻuhi ʻoku fehokotaki ʻa e ngaahi meʻa ko ʻeni mo e ʻInitaneti, hangē ko e ngaahi komipiuta mo e ngaahi meʻangāue toʻotoʻo ʻoku nau tuʻu laveangofua ai ki he fakahoha’a ta’e ma’u ha mafai, pe ko e ‘hacking’. Ka ko hono moʻoni ʻoku lahi angē ʻa e fakatuʻutamaki koe’uhi, ko e tokolahi ia ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘e malava pe ke ‘hack’ e ngaahi me’a ngāue ko ‘eni.
Hangē ‘oku ‘ikai ke fiema’u ‘e ha taha ia ke ‘hack’ e ‘aisi. Neongo ia, kou ‘osi ‘i ai e ngaahi me’a lahi ia ‘i he ngaahi me’a fakalotofonua mo e ngaahi me’afaitaa ‘a e pisinisi IP CCTV, ne ‘hack’ ko e taumu’a ke siofi e ‘ekitiviti ‘a e taha ‘a’ana e me’a, pe ke siofi ‘a e famili, ka ‘i he taimi ‘e ni’ihi ‘oku fakamafola hangatonu atu e vitioo ia ‘i he ‘initaneti ke mamata ki ai e taha kotoa. Ko hono fakatu’utamaki, ‘oku lava pe siofi koe mo e ngaahi memipa ‘a ho’o famili ta’efakalao ‘i ho loto ‘api.
Pe ko e faka’aonga’i ‘aki ho me’afaitaa pe ko ho’o me’a falalotofonua pe fakapisinisi, kuo ‘osi maumau’i ho ‘privacy’ ( totonu fakafo’ituitui ) a ‘au mo e malu ia ‘a ho’o ‘api, famili, kau ngāue mo e kau kasitomaa.
Malu’i ho ngaahi me’a
Ko e meʻa kotoa pe ʻoku ke fakatau mai kuo pau ke fakapolokalamaʻi ke fehokotaki mo hoʻo ‘router’, pea ʻoku fie maʻu lahi taha ha lea fakapulipuli,
ʻOku mau naʻinaʻi atu ke mou:
- Liliu ʻa e lea fufu ne ʻuluaki seti ki ha taha ʻoku faingataʻa ke motuhia/mateʻi ka te ke lava ʻo manatuʻi. Tauhi pē ʻe koe hoʻo lea fufuú. Lau heni ʻetau faleʻi fekauʻaki mo e lea fufuu.
- Fakapapauʻi ʻoku malu hoʻo Wi-Fi ki he tuʻunga WPA2 ʻi he taimi kotoa pe pea ʻoua naʻa fakaha ʻa e kouti ke hu ki unauthorised kakai.
Lau mo familiarise koe ʻi he ngaahi fakahinohino ʻa e tokotaha ngaohi kapeti, tautautefito ki he fehokotaki mo e ʻInitaneti. Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku ʻikai mahino, fetuʻutaki ki he tokotaha ngaohi kapeti.