‘Oku ta’e’amaneki ‘aupito ‘a e faingofua ko ia ke te hanga ‘o tukuatu ‘a ‘ete fakamatala fakekita ‘i he ‘initanet, fakatautefito pe kapau ‘oku fakapa atu ‘i ha ‘īmeili, pe ko ha ngaahi saiti ki he netiueaka fakasōsiale, pe ko ha uepisaiti ‘o ha kautaha ‘oku nau kole atu ki ha fakamatala ‘oku ‘ikai ke nau fu’u fiema’u ke fakahoko ha fengāue’aki fakapisinisi mo koe.
Ko ha toe me’a ke tanaki atu, ko e ngaahi kautaha pau ia ‘e ni’ihi, ‘oku nau tanaki ‘e kinautolu ‘a ngaahi fakamatala fekau’aki mo koe, ‘a ia ‘oku lava ai ke fakafingofua kiate koe ke ke fakahoko e fakatau mo kinautolu. ‘Oku kau atu ai ‘a e ngaahi potungāue ‘i he pule’anga, kautaha fakapa’anga hangē ko e pangikēe, fakatupulaki ki he sosaieti mo e ngaahi kautaha malu’i, kautaha fakafalemahaki, falekoloa fakamovetevete, saiti ki he fekumi he ‘initaneti … ko e lisi ia ‘oku meimei ‘ikai ke ‘i ia hano ngata’anga
Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko
- Identity Theft (kaiha’asi fakamatala ‘oku fakapapau’i ‘aki koe)
- Fakamanamana’i/Fakamalohi’i
- Tukuhifo ‘a ha taha
- Fakatau atu mo hono fakamaketi’i ‘o ha me’a ta’e ma’u ha ngofua ki ai
- Ko hono ngāue’aki ‘e he kakai ‘a ho’o ngaahi ‘ekitiviti mo e ngaahi me’a ‘oku fai ‘e ke ke ngali kovi ai
- Ko hono ngāue’aki ‘e ho pule ngāue ‘a e fakamatala ke ngaohikovi ‘aki koe
- Ko e netiueka fakasōsiale, ‘oku nau ngāue’aki ‘a ho’o teita fakaekita ki he ngaahi taumu’a kehe mei hono ngāue’aki ki hono fakalele ‘a ho’o ‘akauni, hangē ko hono fakatau atu ia ki ha kautaha kehe
- Ko e faingata’a’ia ‘a e netiueka fakasōsiale ‘i ha hu ngāue’aki ‘o e fakamatala ta’e ki ha taumu’a, ‘oku ‘ikai kenau ‘ilo ki ai, pea maumau’i ai e ngaahi teita fakaekita
Ko e laveangofua ko ia ‘a ho’o totonu fakafo’ituitui
- Ko e ‘unecrypted email’ mo ho’o ngaahi fengāue’aki fakauepisaiti, ‘e lava pe ke monitoa, hangē pe ko hono monitoa ‘e ho’o pule ngāue mo ho’o ISP
- Ko ho’o teita fakaekita, ‘e lava ke ngāue’aki ia ki he netiueka fakasōsiale, ki he’enau taumu’a, pe taumu’a ko ia ‘a e fa’ahi kehe
- Fou ‘i he ‘phishing’ – ‘i he tafa’aki ko ia ‘oku ‘oatu ai ha ‘īmeili ke ke lomi ai ‘i ha ‘link’ ki ha uepisaiti ‘oku loi, ‘a ia ‘e tenau tanaki ai ‘a ho’o fakamatala fakaekita, pe fakapa’anga.
- Fou ‘i he ‘vishing’ (fakanounou ki he ‘voice phishing’), ‘i he taimi ‘oku ta atu ai ‘i he telefoni, pe fetu’utaki atu fakatu’asino, kie tanaki ha fakamatala fakaekita pe fakapa’anga fekau ‘aki mo koe
- Ko hono ngāue’aki ha netiueka WiFi – fakatou’osi ‘i ho ‘api/’ofisi mo e taimi ko ia ‘oku ke ‘i ha fa’ahinga feitu’u pe
- Ko hono ngāue’aki ‘a e ‘unencrypted links’ ke fetu’utaki ‘oku pelepelengesi
- Ko e ‘ikai ko ia ke ngāue’aki ha uepisaiti ‘oku malu ki he me’a fakapangikē, pe ko ha totongi ‘i he ‘initaneti, pea kau atu ki ai mo e ngaahi fakatau
- Ko hono ‘ikai ko ia ke ngāue’aki ha lea fufu ‘oku faingata’a, pea ‘ikai ko ia ke toutou fetongi ‘a ho’o lea faingata’a, pea mo hono ‘ikai ke ngāue’aki teitei ngāue’aki ha lea fakapulipuli ‘e taha, pe ko hono fakahaa’i e lea fakapulipuli ki he kakai kehe
- Ko hono ‘ikai ke ngāue’aki ha ‘īmeili, pe ‘webmail’ ‘akauni ‘oku mallu
- Ko hono ngāue’aki ‘a e ‘akauni ‘īmeili ki he imeili fakatautaha
- Ko ho’o hu ko ia ki ho’o ‘akauni, pea ‘ikai ke ke hu ki tu’a mei ai, pea ‘e lava pe ‘e ha taha kehe kene ngāue’aki
- Fou ‘i he ‘spyware’ mo e vailasi, ‘o kau atu ki ai hono lekooti ‘a ho’o ‘keystrokes’, ke ‘ilo ai ho ngaahi ‘ekitiviti ‘i he ‘initaneti
- Fou ‘i he ‘physical keystroke loggers’ ‘ai ‘oku fakapipiki ki he uaea ‘a ho’o kipooti
- Ko e ‘ikai ko ia ke ke tauhi ‘a ho’o pepa fakamatala fakaekita, pe pepa fakamatala fakapa’anga ke malu
- Ko e ‘ikai ko ia ke ke haehae ‘a e ngaahi fakamatala fakaekita pe, pepa fakamatala fakapa’anga
- Ko e faingofua ko ia ke ke fa’a to ki he kakai ko ia ‘oku nau lohiaki’i koe
Founga ke tauhi ‘aki ho totonu fakafo’ituitui
- Fakapapau’i ‘oku ‘i ai ma’u pe ha’o polokalama ‘antivirus/antispyware’ ‘oku ola lelei ‘ene ngāue, pea ‘i he fakamuimuitaha, pea ke lele ma’u pe
- Pe ‘i he feitu’u kakai, pe ‘i ‘apingāue, ke ke vakai’i ma’u pe ho komipiuta fakatu’asino ki he ngaahi me’angāue ‘oku ‘asi faikehe kapau ‘oku fehokotaki mo uaea ki ho’o kipooti
- Ngāue’aki ha ngaahi uepisaiti ‘oku malu, ‘i he taimi ko ia ‘oku ke faifakatau ai, pe fehu’aki pa’anga ‘i he ‘initaneti
- ‘Log out’ (hu ki tu’a) mei he ngaahi uepisaiti ‘oku malu kapau ‘oku ‘osi ho fakatau, koe’uhi ko hono tamate’i ko ia ‘a e ‘window’ (puha sio’ata fakakomipiuta), ‘e malava pe ke ‘ikai ke ‘otometiki hono ‘log you out’ (tuku koe ki tu’a) mei he saiti
- Ngāue’aki ha lea fakapulipuli ‘oku faingata’a, lilu ho lea fakapulipuli ma’u pe mo ‘oua te ke fakaha ia ki ha taha pe
- Fakamama’o mei hono ngāue’aki ho ‘īmeili ki he ngāue ki ha’o ngāue fakaekita. Ka ke, faka’aonga’i ha tu’asila ‘oku malu fakafo’ituitui ki he ‘īmeili ko ia ‘oku fakapisinisi
- Fakapapau’i ‘oku ko e netiueka ki ho’o ‘api nofo’anga/’ofisi WiFi ‘oku malu
- Tanaki ‘a ho’o ngaahi pepa fakamatala fakaekita mo e fakapa’anga ‘i he founga ‘oku malu
- Haehae e ngaahi pepa fakamatala fakaekita, pe fakapa’anga ‘oku ‘ikai ke toe fiema’u
- Ke ke tokanga angē, ke ke ‘ilo pe ko hai ‘oku ke ‘ave ki ai ‘a ho’o fakamatala fakaekita
- Lau e ngaahi ‘terms & conditions’ (aleapau) ‘o e ‘social media platforms’, ke ke ‘ilo ki he founga ‘oku nau ngāue’aki ‘a ho’o teita. Manatu’i, mahalo pe ‘oku fakapuliki ia ‘i he ‘small print’ (tohi’i mata si’isi’i)
- Kapau ‘oku lava, sai taha ke ke faka’ehi’ehi mei hono ngāue’aki ‘a ho’o hingoa mo’oni
- Tokanga angē ke ke ‘ilo pe ko hai ‘oku ne feinga ke fakakaungame’a atu ‘i he ‘initaneti, pe ‘oku fou atu ‘i he ‘īmeili, pe ko e netiueka fakasōsiale/saiti ki he fai teiti
- Tokanga telia hono fakaha ʻo e fakamatala fakatautaha ʻi ha ngāue pe ‘i he uepisaiti fakatautaha.
- Ngāue’aki ha ‘akauni ‘webmail’ ‘oku lava ke faka’auha, mo ‘ikai ke lava ‘o tala pe ko hai ‘oku ne ha’ana, ki he ngaahi uepisaiti ko ia ‘oku nau fiema’u ke lesisita ‘a ho’o ‘īmeili
- Seti ha fakahinohino ‘oku mahino ki he fanau fekau’aki ki he taimi mo e founga ke nau fakaha ‘aki ‘a e fakamatala