Va’inga kumi monu’ia ‘i he ‘Initaneti

‘Oku toe fakalalahi angē e manakoa ‘o e pele pa’anga ‘i he ‘initaneti ‘i he ngaahi ta’u si’i kuo maliu atu, pea ‘oku lahi mo e ngaahi saiti ke fili mei ai ‘a e kau ‘gamblers’ (taha fai peti pa’anga), Ko e ni’ihi ia ‘o e ngaahi saiti, ‘oku nau ‘oatu e fa’ahinga va’inga pa’anga fakatautefito (hangē ko e ‘bingo’, ‘poker’ pe ‘betting’), kae ‘oatu ‘e ni’ihi kehe ia ‘o toe lahi angē ‘a e ngaahi me’a ke fili mei ai.

Va’inga kumi monu’ia ‘i he ‘initaneti – Fakataha mo e ngaahi ‘ekitiviti ko ia ‘i he ‘initaneti – ‘oku malava ke nau uesia ‘i he ‘ekitiviti ko ia ‘o e kau fai hia.

Neongo ia, ‘oku ‘i ai mo e ngaahi maumau pau kehe ia, hangē ko e ‘ikai ke totonu e founga ‘payouts’ (totongi ki he monu’ia) mo tau’ataina, lava ke faka’aonga’i ‘e he fanau, pea ngāue’aki ‘e he kakai ko ia ‘oku tu’u laveangofua.

’E malava foki ke ke pihia koe ‘i he fiema’u ke ‘gambling’ ma’u pe, pea ‘oku fiema’u ia ke ke ‘ilo’i e taimi ke tuku ai.

Ngaahi maumau ‘e malava ke hoko

• Ko e ma’u ngofua ko ia ‘a e kakai ki ho’o ‘akauni he ‘initaneti, fakafou atu ia ‘i he:
• ‘Phishing emails’ ‘a ia ko hono fakaloto’i koe ‘i he founga kākā, ke ke fakaha ai ‘a ho’o lea fakapulipuli mo ho’o ngaahi fakamatala fakaikiiki ‘i he ngaahi uepisaiti ko ia ‘oku loi
• Ko e ‘ikai ke ke fakatokanga’i ho hanga ‘o tala ki he kakai kehe, pe fakahaa’i ki ho’o ngaahi famili mo ho’o ngaahi kaungame’a ‘a ho’o fakaikiiki
• Fakatupu vailasi, pe ‘spyware’ ‘a e ‘Identity theft’, pea ‘oangē ki he kau fai hia ‘a e ngofua ki ho’o ‘akauni mo e ngaahi fakamatala fakekita ‘a ia ‘oku tanaki ‘i ho’o komipiuta
• ‘A’ahi ki he ngaahi uepisaiti kākā mo loi.
• Ko hono fakataueleʻi ke fakaava ha ʻakauni ʻaki ha palomesi ki ha ponasi fakapa’anga ‘oku lahi
• ʻI hono fakataueleʻi koe ke ke vaʻinga ʻi he ngaahi keimi totonu ko ia ‘oku totongi ‘i he ʻInitaneti ‘e kinautolu ‘oku nau ‘oatu e ngaahi ‘higher payouts’ (totongi lahi) ‘i he keimi ko ia ‘oku ‘play for fun’ (va’inga ki he fiefia pe, ta’etotongi)
• ’E malava foki ke ke pihia koe ‘i he fiema’u ke ‘gambling’ ma’u pe
• Ni’ihi ia ‘o e ngaahi kautaha kuletiti kaati, ‘oku nau fakakalasi ‘eki nautolu ‘a e peti fehu’aki fakapa’anga fakapa’anga, ko e ‘cash’ (pa’anga) mo e ngaahi ‘levy’ (totongi pau) ‘oku totongi’i pau mo e/pe ‘interest charge’ (totongi makehe) mei he ‘aho ko ia ne fakahoko ai ‘a e ‘payment’ (totongi)
• Ko hono ‘download’ ko ia ‘o e ‘cheats’ (polokalam kākā), ‘a ia ke tokoni’i ‘aki koe, ka ko hono mo’oni, ‘oku kau ki ai e vailasi/’spyware’
• Ko e elemeniti ko ia ‘o e ‘chat’ (fetohi’aki fepotalanoa’aki) ‘i he ngaahi saitiko ia ki he ‘gambling’ (hangē ko e keimi pingikou), ‘e lava ke hoko ai ‘eni:
• ‘Ave noa’ia ‘i he ta’etokanga ‘a e fakamatala fakaekita, kau ki ai mo e lea fakapulipuli, ‘īmeili, pe tu’asila ki he ‘api nofo’anga, pe ko e ta’u
• Kotoa ‘o e ngaahi fakatu’utamaki ko ia ‘oku felave’i mo e ‘online chatrooms’ (founga kehekehe ‘o e fetu’utaki fakakonifelenisi ‘i he ‘initaneti)

Founga malu ke ngāue’aki ki he ‘online gambling’

• Ke ke fekumi pe ‘oku ‘i ai ha fakaongoongo lelei ki he ‘gambling’ saiti ko ia ‘oku ‘asi ngali kehe atu kiate koe. Manatu’i ko e founga lelei taha ke kumi ‘aki ki ha saiti, ko ho’o ma’u ha ngaahi fokotu’u fakaongo lelei mei ha me’a ‘oku falala’anga.
• Fakapapau’i ‘oku ke mahino’i kakato ‘a e ngaahi founga ngāue, mo e tu’utu’uni ki he fa’a’hinga ‘gamblinga’, pe ‘betting’ ko ia ‘oku ke kau atu ai.
• Lau ke ke mahino’i ‘a e ‘terms and conditions’ (aleapau) ‘o e ngaahi saiti, kimu’a pea ke toki kau atu ki ai
• Fili ha hingoa fakakomipiuta, ‘a ia ‘oku ‘ikai ke fakahaa’i atu ai ha’o fa’ahinga fakamatala fakaekita. Ko e me’a tatau pe, ke ke fai, kapau ‘oku kau ‘i he keimi hono lava ko ia ke fa’u ha ‘personal profile’ (fakamatala hisitolia fakaekita), fakapapau’i ‘oku ‘ikai ke ke ‘ave ha fa’ahinga fakamatala fakaekita
• Ngāue’aki he lea fakapulipuli, pea ‘oua te ke fakaha ho lea fakapulipuli ki ha taha pe
• Feinga ke ke va’inga ‘i he keimi ‘play for fun’ (va’inga ki he fiefia) kimu’a pea ke ‘gambling’, ka ke manatu’i, ko e lahitaha ‘o e ‘payouts’ ‘oku fa’a lahi angē ia ‘i he keimi mo’oni
• Kimu’a pea faka’aonga’i ho fakaikiiki ki ho’o kaati ‘i he uepisaiti, fakapapau’i ko e ‘link’ ‘oku malu, ‘aki ‘a e founga ‘e ua:
• ‘Oku totonu ke ‘i ai ha faka’ilonga loka ‘i he ‘browser window frame’, ‘a ia ‘oku ‘asi ‘i he taimi ko ia ‘oku te feinga ai ke te ‘log in’ (hu ki loto), pe lesisita. Fakapapau’i ‘oku ‘ikai ke ‘i he peesi ‘a e fo’i loka … ‘oku lava heni ke ke tala ai pe ‘oku kākā ‘a e saiti
• Kumi ma’u pe ‘a e fo’i lea koe ‘https://’ ‘i he kamata’anga e tu’asila he peesi ‘initaneti. Ko e ‘s’ ki he ‘secure’ malu.

• ‘I ‘olunga, ‘oku ne fakahaa’i atu ‘a e fo’i fehokotaki ko ia ‘i he va ‘o koe mo e tokotaha ‘oku ‘a’ana ‘a e upeisaiti, ka ‘oku ‘ikai ke ne fakahaa’i atu ‘e ia pe ‘oku mo’oni ‘a e saiti ‘iate ia pe. ‘Oku fiema’u ia ke ke fai ‘eni ‘aki ho vakai’i e tua’sila pe ‘oku fehalaaki e ngaahi sipela, ngaahi lea ‘oku toe tanaki atu, ngaahi ‘ulu’i mata’itohi, pea mo ha ngaahi me’a ‘oku ngali faikehe.
• Hu maʻu pe ki tuʻa mei he ngaahi saiti kuo ke ‘osi hu ki ai pe lesisita ai ho fakaikiiki. He ‘oku ‘ikai ke fe’unga hono tamate’i pe ko e ‘o e ‘browser’ ke fakapapau’i hono malu’i ‘a ho’o totonu fakafo’ituitui

• Vakaiʻi fakalelei ʻa e kaati fakamoʻua mo e ngaahi siteitimeni fakapangikēe, hili ‘osi ʻa e fakatau ke fakapapauʻi ‘oku tonu e ‘asi ko ia ‘e pa’anga na’e fai ‘aki ‘a e fakamole, pea ʻoku ʻikai foki ke ʻi ai ha loi kākā ia ko e ola mei he fakatau

• Fakapapauʻi ʻoku ‘i ai ha’o ‘antivirus/antispyware’ mo e ‘firewall ‘oku ola lelei ‘ene ngāue, pea ke ngāue ma’u pe, kimu’a pea ke hu ki he ‘initaneti

• ‘Oua te ke fetu’utaki ki he ngaahi ‘īmeili ko ia ‘oku ta’e’amanekina ‘a hono ma’u, mei he ngaahi kautaha ko ia ‘oku ‘ikai ke ke fakatokanga’i

• Fakapapauʻi ʻoku ‘i ai ha’o ‘antivirus/antispyware’ mo e ‘firewall ‘oku ola lelei ‘ene ngāue, pea ke ngāue ma’u pe, kimu’a pea ke hu ki he ‘initaneti

• Ke ke tokanga’i ma’u pe ‘a e lahi ko ia ‘a ho’o fakamole

• Kapau ‘oku ke ongo’i ‘e koe, ‘oku ‘ikai ke toe lava ‘o mapule’i ho ‘gambling’, vakai ki he ngaahi uepisaiti fakafale’i, pe ko ha’o kumi fale’i mei ha palofesinale

 Ki ha toe fakamatala mo ha tokoni

Kapau ‘oku ‘ikai ke ke fakapapau’i ‘a e lahi ‘o e ‘gambling’ kuo hoko  ko ha palopalema kiate koe, mahalo ‘e te ke fie vakai ki he ‘UK charity GamCare’s’  online assessment tool

‘E ‘eke atu ha ngaahi fehu’i kehekehe fekau’aki mo ho’o to’onga ‘gambling’. ‘I he taimi pe ‘oku ‘osi ai, ‘e tene ‘oatu leva e ngaahi lipooti fakatautefito, mo e ngaahi fale’i kiate koe, ki he ngaahi sitepu ‘oku totonu ke ke fou ai.